Xitay Uyghur diyarida yene bir qétimliq zor tutqunning torini yéyishqa teyyarliniwatamdu?

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 2023-yili 23-awghusttiki bir xewiride, bu yil 23-awghusttin bashlap taki 9-ayghiche, Uyghur rayonidiki barliq ahalilerning ehwalini omumyüzlük tekshürüsh xizmitining bashlan'ghanliqi ilgiri sürülgen. Yeni mezkur tekshürüshning sewebi, ahalilerning xizmiti, a'ile ehwali, a'ile kirimi, mal-mülki qatarliqlarni inchike tekshürüp, ularning arisidiki töwen kirimlik (namratlar) a'ililer we ularning namratliq sewebini tekshürüp, éhtiyajgha asasen qutquzush, yardem bérish ikenliki otturigha qoyulghan.

Qarimaqqa “Namratlarni tépip chiqip, ulargha yardem bérishni meqset qilghan” dek körün'gen bu xewerning arqa körünüshige emeliyette Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq jinayitining yene bir qétim yuqiri pellige kötürülüdighanliqidek bir meqsetning yoshurun'ghanliqini tesewwur qilishqa bolidu. Chünki 2017-yili Uyghurlar heqqidiki sirtqa ashkarilan'ghan xitay mexpiy höjjetliride, Uyghur irqiy qirghinchiliqi asasen “Namratliqtin qutuldurush we üch xil küchni yoqitish” nami astida élip bérilghanliqi otturigha chiqqanidi.

Xitay hökümiti 2020-yili xitay teweside “Namratliqni omumyüzlük tügitip, halliq sewiye yaritilghan” liqini élan qilghanidi. Undaqta, yene néme üchün “Töwen kirimliklerni tekshürüp éniqlash xizmiti” ni qayta bashlaydu? xitay hökümiti 2021-yili “Shinjangdiki töwen kirimlik a'ililerning yilliq otturiche yilliq kirimi 11 ming 163 yüen'ge yetken” likini we bu kirimning köp qismining déhqanlarning sirtlargha chiqip ishlishidin érishkenlikini élan qilghan idi. Xitay bu melumatlarni ashkarilashta Uyghur déhqanlirining kesip almashturup, sirtlargha chiqip ishlishining ularning namratliqtin qutulushigha asas bolghanliqini ispatlashni meqset qilghan bolushi éniq. Emma bu uchurlar yene bir tereptin, Uyghur déhqanlirini atalmish “Namratliqtin qutuldurush” ning keynide keng kölemlik tutqun qilish, térilghu yerlerni tartiwélish, yurt-makanliridin, a'ilisidin, Uyghurluq kimlikidin waz kechtürüsh we yaqa-yurtlargha kolléktip köchürüp, erzan emgek küchige aylandurushtin ibaret siyasiy gherizining mewjutluqini tengla ashkarilap qoyghan.

Emeliyette xitay 2000-yilidin bashlapla atalmish “Shinjangdiki namratlarni éniqlash, türge ayrish we arxip turghuzush” ni bashlighanidi. 2014-Yili xitayning “Xelq géziti” de élan qilin'ghan bir sanliq melumatqa qarighanda, Uyghur élidiki namratlarning 80 pirsentidin köprekining xoten, qeshqer, aqsu we qizilsudin ibaret Uyghur rayonining jenubidiki üch wilayet bir oblastta ikenliki körsitilgen. Shundaqla jenubiy Uyghur diyaridiki üch wilayet bir oblast xitayning “Éghir derijidiki namrat rayonlar” katégoriyesidin orun alghan. Shuningdin kéyin, Uyghurlarning nopusi mutleq köp sanni igileydighan jenubiy Uyghur rayoni xitay térritoriyesidiki eng namrat rayon bolupla qalmastin, belki yene bu yerdiki Uyghur ahalilirimu xitay boyiche eng namrat xelq bolup qalghan.

Xitay da'iriliri yillardin buyan Uyghurlarni wasitilik namratlashturup kelgenlikidek bir heqiqetni yoshurush üchün, atalmish “Diniy esebiylik” idiyelirini Uyghurlarning namratliship kétishining asasliq sewebi qilip körsitip kelgen. Bolupmu jaza lagérlirini qurush, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilghanliqidek heqiqetni yoshurushta, jaza lagérlirini “Diniy esebiyliktin qutuldurup, kespiy jehettin terbiyelep, namratliqtin qutuldurush” üchün qurulghan “Kespiy terbiyelesh” dep teshwiq qilip, özining Uyghurlar üstidiki jinayetlirini aqlashta pakit qilip körsitip kelgen.

Bu heqte xitayning “Iqtisad körsetmisi” (经济导航) tori xelq'aradiki “Uyghur mejburiy emgiki mesilisi” ge étiraz bildürüsh meqsitide 2022-yili 1-noyabir élan qilghan “Shinjangning namratliqtin qutulup, tereqqiy qilishi, dunyagha ‛jonggo tejribisi‚ ni ülge qilip körsetti” namliq maqaliside mundaq bayanlar uchraydu: “ ‛diniy esebiylik‚ tin ibaret bu arqida qalghan qarash, az sanliq millet musulmanlirining namratliqtin qutulush aktipchanliqini tosup keldi. Diniy esebiy küchler, özlirining ‛xilafet qurush‚ idiyesige asasen, barliq zamaniwi qarashlarni we zamaniwi medeniyetlerni inkar qilip keldi. Musulmanlarning xitay til-yéziqini, zamaniwi pen-téxnika bilimlirini, shundaqla kesip bilimlerni öginishini cheklidi, ularning iqtisadiy ehwalini yaxshilap, özini tereqqiy qildurushini tosup keldi.”

Xitay hökümitining Uyghur irqiy qirghinchiliq jinayitini yoshurush üchün élip barghan türlük axbarat élan qilish yighinliri, aqtashliq kitabliridimu bu nuqtilar éniq otturigha qoyulup kéliwatqanliqi, héchkimge sir emes. Bu xil ehwalda jenubiy Uyghur diyaridiki Uyghurlar tebi'iy yosunda xitayning “Üch xil küch” katégoriyesige kirgüzülüp, asasliq yoqitish nishanigha aylandurulghanliqi tebi'iy bir ehwal.

Bizge melumki, Uyghurlarning 2017-yilidin bashlap keng kölemlik tutqun qilinip, jaza lagérlirigha qamiliwatqanliqi, mejburiy emgekke séliniwatqanliqi, éshincha emgek küchliri namida xitay ölkilirige pilanliq yosunda yötkiliwatqanliqi ashkarilinip, dunya miqyasida küchlük inkaslargha seweb bolghanidi. Bu wejidin Uyghur mesilisi birdinla dunya weziyitidiki qiziq témiliq mesililer qataridin orun élip, Uyghur irqiy qirghinchiliqi amérika bashliq bir qisim gherb döletliri teripidin asta-asta étirap qilinishqa bashlighanidi. Uyghur rayonidiki jaza lagérliri mesilisining ikkinchi dunya urushi mezgilide yehudiylar duch kelgen irqiy qirghinchiliq mesilisi bilen zich baghlan'ghanliqi, shundaqla yehudiy chong qirghinchiliqidin kéyinki “Qayta tekrarlanmaydu” dégen wede bérilghan zamaniwi dunyada qayta otturigha chiqqanliqi kishilerni qattiq chöchütken we endishige salghan idi.

Halbuki, nöwette xitayning yene qaytidin “Namratlarni éniqlash xizmiti” ni bashlishi, ejeba yene bir qétimliq atalmish “Namratliqni tügitish, ‛üch xil küchlerni yoqitish‚ ” namidiki irqiy qirghinchiliq dolqunining kötürülüshidin dérek bériwatamdu?
Yuqirida tilgha alghinimizdek, Uyghurlarning otturiche yilliq kirimi gerche 11 Ming 163 yüen'ge Yetken bolsimu, emma 2020-yili xitaydiki namratlarning otturiche yilliq kirim ölchimi bolghan 12 Ming 588 yüenDin xélila töwen orunda turghan. Téximu diqqet qilidighan nuqta shuki, Uyghurlar dawamliq türde xitay boyichila emes, belki Uyghur aptonom rayoni boyichimu “Eng namrat xelq” halitini dawamliq saqlap kelmekte. Bundaq ehwalda, atalmish “Töwen kirimlik a'ililerni tekshürüsh xizmiti” ning nishani yenila Uyghurlar bolup qélishi éniq. Namratliqqa seweb qilip körsitilgen “Diniy esebiylik” mu, dawamliq halda Uyghurlarning keng kölemlik tutqun qilinish we “Namratliq qutulush üchün” omumyüzlük yoqitilishtek qismetlerge seweb bolidighanliqi éniq. Téximu muhimi, xitay hökümiti yéqinda tüzitish kirgüzüsh pilanlan'ghan “Jasusluqqa qarshi turush qanuni” we “Dölet xewpsizlikni bashqurush qanuni” ni qalqan qilip, özining “Bir belbagh bir yol” qurulushi liniyesidiki eng chong “Bash aghriqi” bolghan Uyghurlarni yéngi-yéngi “Jinayetler” bilen eyiblishi, hetta yene bir qétimliq zor tutqunning qurbanliri qilinishimu éhtimaldin yiraq emes.

***

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar peqetla aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]