Dawid shambaw: “Xitayning halaket oyuni bashlidi”

Xitay prézidénti shi jinping(solda) xitay bash ministiri li kéchyang ikki chong yighinning échilish murasimida. 2015-Yili 3-mart, béyjing.

Amérikidiki tonulghan xitay ishliri tetqiqatchisi, jorji washin'gton uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler penliri proféssori dawid shembaw yéqinda bir maqale élan qilip, xitay kommunist partiyisi halaket oyuni bashlidi, dégen perezni otturigha qoyghan idi.

Uning bu maqalisi élan qilin'ghandin kéyin qattiq munazire qozghidi. Xitay hökümitimu özining metbu'atliri arqiliq dawid shembawni qattiq tenqid qildi. Xitay hökümitining meghlubiyitige a'it bundaq perezler ilgirimu bashqilar teripidin köp qétim otturigha qoyulghan bolsimu, emma hazirghiche bundaq radikal pikirlerdin özini tartip kelgen bundaq bir tetqiqatchining bundaq déyishi alahide diqqet qozghighan idi.

Dawid shambaw yéqinda amérikida chiqidighan nopuzluq metbu'atlardin “Wal strit zhurnili” da “Xitayning chöküshi-xitay kommunist partiyisining halaket oyuni bashlidi, shi jinpingning rehimsizlerche siyasetliri bolsa döletning yiqilish basquchini téximu tézletmekte” mawzusida bir parche maqale élan qilip qattiq ghulghula qozghidi. Buningdiki seweblerning bolsa biri, uning amérikidiki hörmetke sazawer, nopuzluq xitay ishliri tetqiqatchisi bolushi, ikkinchisi, uning hazirghiche mesililerge obyéktip baha bérishke tiriship, mötidil bir yol tutup kelgen biri bolushi, üchinchisi, ilgiri uning xitay hökümiti teripidinmu söyülgen, kitab we maqaliliri xitayda élan qilin'ghan biri bolushidur.

Mana shu seweblerdin xitay hökümiti özining awazi hésablinidighan “Xitay kündilik géziti” we “Xitay xewerler tori” da arqa-arqidin ikki maqale élan qilip, dawid shambawni qattiq tenqid qildi. Uning mulahizilirini bir tereplimilik bilen eyiblidi. Amérikidiki weziyet közetküchiliri bolsa tiwittér torida bu maqale heqqide yazghan inkaslirida, eger dawid shambawgha oxshash bir tetqiqatchi bundaq dewatqan bolsa buning choqum diqqetke élinishi kéreklikini bildürüshti.

Dawid shambaw maqalisini xitay xelq qurultiyi échilip, bir kündin kéyin élan qilghan idi. U xitayda sirttin qarimaqqa hemme nerse xuddi shundaq mukemmeldek körünsimu emeliyette xitayning siyasiy sistémisining éghir derijide buzulghanliqini we buni eng yaxshi bilidighanmu yene shu xitay kompartiyisi özi ikenlikini éytqan. U shi jinping heqqide mundaq dégen :

Xitayning “Qudretlik” adimi shi jinping öktichi awazlarni jimiqturush arqiliq we chiriklikke qarshi urushi arqiliq hakimiyitini qoghdap qélishni ümid qilmaqta. U xitayning mixayil gorbachowi bolup qalmasliq üchün belni qattiq baghlidi. U gorbachowtek bolmaymen, dep turup, lékin yene shu oxshash aqiwetke zémin hazirlawatqan bolushi mumkin. Uning zalimliqi xitaydiki sistémini we jem'iyetni qattiq jiddiylikke sélip, uni partlash nuqtisigha ekélip qoymaqta.

Melum bolushiche, dawid shambaw xitay heqqide yazghan kitab-maqaliliride asasen mötidil bolup kelgen. U bezilerdek xitayni amérikini bésip chüshidimu démigen yaki xitayni halak bolidimu démigen. U özimu maqaliside bu nuqtini alahide eskertip ötken bolup, u diktator réjimlerning aqiwiti heqqide bir perezni otturigha qoyush tewekkülchilik telep qilidighan ish, dégen. U bu heqte mundaq dégen :

Xitaygha nurghun közetküchiler diqqet qilip keldi. 1989-Yilidiki tyen'enmén weqesidin kéyin bezi nopuzluq xitay ishliri tetqiqatchiliri özining kespi étibarini yoqitish xewpige qarimay, xitay hakimiyitining muqerrer chökidighanliqidek bir perezni otturigha qoydi. Yene bezi tetqiqatchilar bolsa bu mesilide temkin pozitsiyide boldi. Jümlidin menmu shularning biri idim. Biraq zaman özgerdi we pikirlirimizni özgertidighan waqit keldi. Xitayning halaket oyuni bashlidi. Men ishinimenki, uning rawaji nurghunlar oylighandinmu téz. Ishning jeryani qandaq bolidu, elwette uni bilmeymiz... Biraq xitaydiki kommunist tüzüm jimjitla ayaghlishidighandek emes. Yalghuzla bir weqemu uning jimjit halakitige tesir körsitidighandek emes. Uning yoqilishi uzun'gha sozulghan, qalaymiqan we dehshetlik bolidighandek körünmekte.

Dawid shembaw xitay hakimiyitining yimirilishke bashlighanliqigha isharet qilidighan signallarni töwendiki 5 nuqtigha yighinchaqlighan we mundaq dep bayan qilghan :

Birinchisi, xitay puldarlirining hemmisining bir puti chet'elde. Dölettiki sistéma tewreshke bashlighan haman ular chet'elge qéchip kétishke teyyar weziyette. 2014-Yili shangxeydiki xurun statistika-tetqiqat orni xitaydiki eng bay hésablinidighan 393 milyonér we milyardérlarning hemmisining chet'elge köchüwatqanliqini yaki shundaq pilani barliqini éniqlap chiqqan. Xitaydiki puldarlarmu balilirini chet'ellerde oqutidu... Jem'iyetning jewherliri bolghan, köpi téxi kompartiye ezasi bolghan bu kishilerning chet'elge köchüshining özila bu kishilerning réjimge we döletning kelgüsige qarita ishenchisining yoqluqini körsitip béridu.

Ikkinchisi, shi jinping 2012-yili textke olturghandin buyan siyasiy bésimni qattiq kücheytti. U, axbaratni, ijtima'iy alaqe torlirini, kinochiliq, edebiyat we sen'etni, dini guruppilarni, ziyaliylarni we tibetlerni, Uyghurlarni, öktichilerni, adwokatlarni, ammiwi teshkilatlar, uniwérsitét oqughuchilirini hem ularning derslik kitablirini nishan qildi... Özige ishinidighan we bixeterlik tuyghusi köprek hökümetler hergizmu bundaq éghir basturush élip barmaydu. Bu partiye lidérlirining qattiq qayghu we ensiresh ichide ikenlikining alamiti.

Üchinchi, bu réjimning eng sadiq kishiliri chéghida tewrinishke bashlidi. Xitay siyasitining bir qanche yildin buyanqi halitini nezerdin saqit qilish mumkin emes. Ötken yazda, men shi jinpingning “Xitay chüshi” dégen chaqiriqi heqqide kompartiye qarmiqidiki bir tetqiqat orgini teripidin béyjingda échilghan muhakime yighinigha qatnashqan bir qanche chet'ellikning biri we birdin bir amérikiliq idim. Ikki kün boyiche toxtimay partiyining tetqiqatchiliri yazghan doklatlarni anglap méngimiz chuwulup kéteyla dep qaldi. Lékin bu kishilerning yüzi qétip qalghandekla, beden heriketlirimu qolashmighan, zérikkinimu chirayigha chiqip ketken bir weziyette idi. Ular yalghandin partiyini we uning lidirlirining sepsetilirini qollawatatti. Bu, xitayda emdi teshwiqatning küchini yoqatqanliqining ipadisi. Impératorning emdi orinidighan niqabi qalmighan idi...

Tötinchi, xitay kompartiyisi we armiyisidiki bu chiriklik emeliyette pütkül xitay jem'iyitige tarqalghan. Shi jinpingning chiriklikke qarshi urushi hazirghiche izchil halda we herqandaq waqittikidin bek qattiq élip bériliwatidu. Biraq beribir u mesilini tügitelmeydu. Chünki, bir partiye bilen idare qilinidighan, héchqandaq ochuq-ashkariliq bolmighan bir iqtisad, dölet teripidin kontrol qilinidighan bir axbarat mewjut bolghan we shundaqla qanun ijra qilinmaydighan bir tüzümde chiriklik dégen chongqur yiltiz tartip ketken bolidu. Uning üstige shi jinpingning chiriklikke qarshi urushigha qaraydighan bolsaq, uning hazirghiche jazalighan kishilirining hemmisining jyang zémin guruhigha tewe kishiler ikenlikini körüwalalaymiz. Jiyang zémin téxi ölmey turup, uning péyigha chüshüsh xewplik bir ish...

Beshinchisi, xitayning iqtisadi-u hazir sistémiliq bir qapqan'gha dessidi we uningdin qutulush asan emes. 2013-Yili noyabirda shi jinping hakimiyiti bir iqtisadiy islahat pilanlirini otturigha qoydi. Biraq u téxiche emeliyleshmidi. Elwette istémal sewiyisi ashti, bir qisim resmiyetler addiylashturuldi hem bezi yilliq islahat pilanliri élan qilindi. Lékin omumiy jehettin alghanda, shi jinpingning büyük pilanlirining héchbiri ishqa kirishmidi. U dewatqan islahat pilani dölet igidarliqidiki karxanilargha we yerlik hökümet tayanch küchlirige oxshash xitaydiki küchlük we mustehkem menpe'et guruppilirigha xiris peyda qilidu. Shunga ular éniqla bu pilanlarning emeliylishishige tosqunluq qilidu.

Tetqiqatchi dawid shembaw mulahizisi dawamida yuqiridiki 5 nuqtining peqetla siyasiy islahat bilenla ongshilidighanliqini, qachan xitay siyasiy islahat qilmighuche we yaki qattiq qolluq siyasetlirini azraq yumshatmighuche xitay jem'iyitide hergizmu yéngiliq yaratqili bolmaydighanliqini eskertken. U, xitaydiki siyasiy tüzümni siyasiy we iqtisadiy islahat aldidiki bir tosuq, dep körsetken.

Dawid shambaw mulahiziside, bezi tetqiqatchilarning shi jinpingning hazirqi qattiq qolluq qilish arqiliq kéyinki islahatqa teyyarliq qiliwatqan bolushi mumkinlikini ilgiri süridighanliqi, biraq özining uninggha ishenmeydighanliqini bayan qilghan we buning seweblirini körsitip ötken. U xitayda xu jintaw mezgilide bérilgen qismen erkinliklerning shi jinping mezgilide pütünley qayturuwélin'ghanliqi we herqandaq waqittikidin bek qattiqlashturuwétilgenlikini bildürgen. U mulahizisining xulase qismida mundaq dégen:
Biz kompartiyining qachan yiqilidighanliqini éniq perez qilalmaymiz. Biraq uning axirqi dewrlirige shahitliq qiliwatqanliqimiz éniq. Xitay kompartiyisi shimaliy koréyedin qalsila dunyada eng uzun hakimiyet tutqan partiye we héchbir partiye menggü hakimiyet béshida qalghan emes....