Xitay “Yipek yoli” da yaritilghan büyük medeniyetke öz tamghisini basalamdu?

Sitokholmdin obzorchimiz newbahar teyyarlidi
2024.10.04
topluq-chira-budda-xarabilik-xoten Xoten wilayiti chira nahiyesi topluq yézisidiki budda dini ibadetxanisining xarabisi. Xoten
silkroads.org.cn

Xitay hökümet teshwiqat qoralliridin “Shinjang géziti” qatarliq orunlarning 24-séntebirdiki xewerlirige qarighanda, 23-séntebir küni qeshqerde “Yipek yoli arxé'ologiye hemkarliq tetqiqat merkizi” qeshqer shöbisining yopuq échish murasimi ötküzülgen. Bu merkezning 2023-yili xitayning gherbiy shimal uniwérsitétida qurulghan yipek yoli arxé'ologiye hemkarliq tetqiqat merkizining tunji shöbisi ikenliki melum bolmaqta.

Xewerlerde yene qeshqer shöbe merkizini qurushning meqsiti medeniyet mirasliri we arxé'ologiyelik buyumlarni bashqurush merkiziy funksiyesini jari qildurup, arxé'ologiyelik birleshme tekshürüsh we qézish pa'aliyetlirini sanliq melumat we ilmiy tetqiqat bilen teminlesh ikenliki bildürülgen. Shöbe merkizi qurulushi bilenla tunji qedimini qeshqer muzéyida “Shendung ölkisining inqilabi medeniyet yadikarliqliri körgezmisi” bilen bashlighan.

Atalmish “Yipek yoli arxé'ologiyelik hemkarliq tetqiqat merkizi” qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we rusiye qatarliq 8 dölet we rayondiki 17 uniwérsitétning ilmiy tetqiqat hemkarliq munasiwiti üstige qurulghanliqi melum. Igilinishiche, bu tetqiqat merkizining qiblinamisi “Arxé'ologiyelik ortaq supa berpa qilip, yipek yoli medeniyet almashturushini ilgiri sürüsh” iken.

Xitay hökümitining mezkur tetqiqat merkizige eza döletlerge iqtisadiy we medeniyet jehetlerde payda yetküzüshtin bekrek, öz siyasiy muddi'asini közligenliki éniq. Siyasiy muddi'a déginimizde, xitay hökümitining “Yipek yoli” liniyesidiki Uyghur élini özining soda, énérgiye, ashliq bazisi, shundaqla muhim iqtisadiy tügünige aylandurush istratégiyesi közde tutulidu.

Shuni tekitlesh hajetki, xitay hökümiti “Yipek yoli” uqumini suyi'istémal qilip, Uyghur élidiki arxé'ologiyelik miraslarni xitay medeniyitining muhim terkibiy qismi qatarida körsetmekte. Kucha, qumul, qeshqer, xoten, jimisar qatarliq jaylardiki köpligen medeniyet miraslirini pesh qilip, tep tartmastin bu rayonlarning xitay wéy, jin, jenub we shimaliy sulaliler dewrliride xitay merkiziy hökümitining bashqurushi astida bolghanliqini؛ xitayning xen, tang sulalisi dewrliride bu rayonda atalmish “Qoruqchibeg mehkimisi” qurghanliqidek yalghan tarixlarni bazargha salmaqta. Közetküchiler we tarixchilar, bularning tarixi pakitlargha uyghun bolmighan sepsetiler ikenlikini, xitay hökümitining nöwette Uyghur élidiki muzéylarni özi yaratqan saxta tarix teshwiqati üchün xizmet qilduruwatqanliqini tekitlimekte. Xitay hökümiti Uyghur élidiki medeniyet miraslirigha chang sélip, uni xitay ottura tüzlenglik tarixigha we medeniyitige baghlap, “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” sepsetisi teshwiqatida qollinip keldi.

Xitay hökümiti 2013-yili“ Yipek yoli iqtisadiy belbéghi” we “21-Esirdiki déngiz yipek yoli” uqumlirining qisqartilmisi bolghan “Bir belbagh, bir yol” xelq'araliq hemkarliq kélishimini teshebbus qilip yolgha qoyghandin bashlap, ottura asiyadin yawropagha, jenubiy asiyadin ottura sherq we afriqa döletlirigiche sozulghan ghayet zor belbaghda, xitayning “Yipek yoli” nami astida élip bériwatqan zorawanliq, mustemlikichilik qilmishlirining ayighi üzülmeywatidu.

Dunyani yutuwélish chüshini körüwatqan xitay döliti üchün quruqluq we déngiz yollirini kontrol qilish, uning toymas nepsini qanduralmaytti, elwette. Bu yil 8-ayda Uyghur élining guchung nahiyesi janbulaq ayrodurumining qurulushi bilen, Uyghur rayoni xitay ölkisi boyiche eng köp ayrodurum mewjut rayon'gha aylanduruldi. Buning bilen xitay asiya we yawropa qit'elirige sozulghan “Hawa yipek yoli” liniyelirini échip, hawa yollirinimu changgiligha kirgüzüsh gherizini ishqa ashurmaqchi boldi.

Xitay yene “Yipek yoli medeniyet almashturush” bahanisi bilen tili, dini we medeniyiti pütünley perqliq bolghan milletler arisida xitay éytimi teshwiqatini küchep yolgha qoydi. “Yipek yoli iqtisadiy belbéghi”diki iqtisadiy jehettin halsirap qalghan bir qisim döletlerni qerz sirtmiqigha alghandin bashqa yene, bu döletlerde köplep kungzi institutlirini qurup, xitay tili medeniyitini öginish we tetqiq qilish dolquni qozghidi. Bular az kélip, mana emdi “Yipek yoli” tetqiqat merkezlirini qurup, etraptiki ottura asiya döletliride xalighanche we behuzur halda arxé'ologiyelik tekshürüsh élip bérish imtiyazini qolgha keltürdi.

20-Esirning bashlirida halsirap axiriqi tiniqi qalghan menching sulalisining emeldarliri béyjingdiki xan ordisining buyruqi bilen Uyghurlar wetinige kélip ishik chekken gherbliklerning yoligha payandaz sélip, ularni eziz méhman qatarida kütken idi.

Eyni waqitta xitay da'irilirining gherblik tewekkülchiler, ékspéditsiyechiler we missiyonérlarning Uyghurlar diyarigha bérishigha yol échip bérishi bilen, ularning bu zémin'gha ayagh bésish qedimi yenimu tézleshken. Halbuki, bügünki künde xitay metbu'atliri gherblik seyyahlarni “Yipek yolidiki oghrilar”, “Ejnebiy alwastilar” dep atimaqta. Halbuki, xitay “Alwasti” yaki “Oghri” dep atighan bu kishiler qedimki tarim wadisi we tengritagh étikidin tépilghan medeniyet yadikarliqlirini hergizmu gherb medeniyitige tewe dep atighan emes. Eksiche ular xitay éytimigha oxshimighan halda Uyghur élidin bayqalghan medeniyet miraslirining heqiqiy igilirining Uyghurlar we ularning étnik terkiblirini teshkil qilghan qedimki yerlik xelqlerge a'it ikenlikini pakitliri bilen dunyagha anglatqan. Ular hetta Uyghur élidin  tépilghan bir qisim qézilmilarning xitay ottura tüzlenglik medeniyiti bilen qilche alaqisi yoqluqini tilgha alghan.

Xelq'ara ilim saheside toplan'ghan ilmiy pakitlar aldida xitayning Uyghur zéminini tosalghusiz halda özining mustemlikisi qiliwélish we Uyghurlarni pütünley assimilyatsiye qilip xitay millitige qoshuwétish xiyalini emelge ashurushi asan'gha chüshmidi. Shuning üchünmu xitay nurghun meblegh we adem küchi serp qilip, yalghan tarixiy pakitlarni oydurup chiqirip, dunyaning közini boyash hiylisini ishqa sélishqa urunmaqta. Xitay hökümitining bu qétimqi ottura asiya döletliri bilen ortaq arxé'ologiye supisi qurush pilani del mushu pilanning bir parchisidin ibaret. Bu pilanning arqisigha Uyghurlarning ottura asiyagha sozulghan tarixiy medeniyet izlirini késip tashlap, ularni xitay tarixiy menbesige baghlashtek suyiqestning yoshurun'ghanliqini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu.

Ma'itri telim bériwatqan bir körünüsh, 1914- yili qizil ming budda öyi, 224-nomurluq tash kémirliktin bérlin'gha élip kélin'gen. Künimizde humboldt supisida körgezmige qoyuluwatidu.
Ma'itri telim bériwatqan bir körünüsh, 1914- yili qizil ming budda öyi, 224-nomurluq tash kémirliktin bérlin'gha élip kélin'gen. Künimizde humboldt supisida körgezmige qoyuluwatidu.
RFA/Ablet Semet

Undaqta, xitay hökümitining yéngi yipek yolidiki arxé'ologiye xizmitige bunche étibar bérishtiki muddi'asi zadi néme?

Yipek yoli arxé'ologiyelik hemkarliq tetqiqat merkizining piroféssori wang jyenshin muxbirlargha bergen bayanatida, “Yipek yoli medeniyitining tereqqiyat tarixini sherq medeniyiti nuqtisidin, bolupmu xitay medeniyiti köznikidin körüsh we sherhlesh muhim ehmiyetke ige” dep tekitligen.

Xitay hökümitining arxé'ologiyeni siyaset üchün xizmet qildurush taktikisini Uyghur élidiki medeniyet yadikarliqlirini kontrol qilish üchün qollinipla qalmay, belki yene chégra sirtida saqliniwatqan Uyghur élige munasiwetlik arxé'ologiyelik tépilmilarni “Xitay medeniyitining bir qismi” qilip körsitish urunushi, kishini heqiqetenmu chöchitidu.

2000-Yilning bashlirida, xitay arxé'ologliri miladiyedin burunqi 5-esirdin miladiyedin burunqi 2-esirgiche tengritéghining sherqiy qismidin bayqalghan medeniyet yadikarliqlirining xitay tarix menbeliride “Yöji” dep atalghan qedimki köchmen charwichi milletke tewe ikenlikini otturigha qoyghan. Xitay tarix menbeliride tilgha élin'ghan “Yöji” dégen bu xelq, emeliyette yawro-asiyaning qedimki tarixida chongqur iz qaldurghan “Toxri” (Tochri) lar bolup, ular irqiy jehettin hindi-yawropa irqigha tewe qedimki millet idi, shundaqla kéyinki uzaq tarix jeryanida Uyghur we bashqa türkiy xelqlerning étnik terkibige qoshulup ketken idi. Xitay da'iriliri yene 2009-yili tunji qétim ottura asiya döletliride arxé'ologiyelik tekshürüshte bolghandin kéyin, bu jaydiki yadikarliqlarningmu tengritéghi étikide yashighan qedimki xelq - toxri (yöji) largha tewe medeniyet bilen opmu-oxshash ikenlikini körsitip ötken.

Bu heqte xitay mutexessisliri “Yöji” ler xitay tewelikidin ottura asiyagha köchken qedimki xelq bolup, ular shu jayning iqtisadiy, medeniyiti we kéyinki tereqqiyatida muhim rol oynighan dégen yekünni chiqiridu. Bu yekünning özidila xataliq mewjut. Chünki u zamanlarda “Xitay döliti” yaki “Xitay teweliki” dégen bir uqum mewjut bolghan emes, belki xitay sulaliliri köp waqit tarqaq yaki ichkiy xitaydiki cheklik térritoriyedila mewjut bolup turghan. Toxri (yöji) lar yashighan we pa'aliyet élip barghan qedimki tupraqlar seddichinning sirtidiki payansiz jaylar bolup, u zamanlarda xitay sulalilirining térritoriyesi bolghan emes.

Uyghurlar we Uyghur medeniyitining shekillinish tarixi heqqide izden'gen tetqiqatchi imin tursun ependi ilgiri “Qedimki Uyghur medeniyiti” namliq kitabida “Yöji” (toxri) larning tengritéghining jenubida yashighan Uyghurlarning étnik terkibini teshkil qilghan qedimki qewmlerdin biri ikenlikini ilgiri sürgen idi. Imin tursun ependining körsitishiche, tarixiy bayanlargha asasen, xitay menbeliride tilgha élin'ghan “Yöji” ler miladiyedin kéyin toxri nami bilen tarix sehnisige tonulghan iken. Qedimki tarixnamilerde qeyt qilinishiche, toxrilarning asasliq gewdisi bügünki turpan we kucha qatarliq jaylarni merkez qilghan we kéyinche Uyghurlarning étnik gewdisige yughurulup ketken iken, yene bir tarmiqi  dawamliq gherbke köchüp, pamir taghlirining gherbidiki tupraqlargha ketken iken.

Buningdin shuni körüwélishqa boliduki, xitay menbeliride tilgha élin'ghan “Yöji” dégen xelq emeliyette tarixtiki qedimki xelq toxrilardur. Ular kéyinche Uyghurlarning étnik terkibige qoshulup ketken, ularning medeniyitimu Uyghur medeniyitining bir qismigha aylan'ghan. Toxrilarning xitay ottura tüzlengliki yaki bügünki xitay döliti bilen héchqandaq alaqisi yoq. Xitayning ottura asiya tarixidiki qedimki xelq toghrilar we ularning Uyghurlarning gewdisige qoshulup yughurulup ketken shanliq medeniyet izlirini “Jungxu'a medeniyiti” ning bir qismi qilip körsitish suyiqesti polattek ilmiy pakitlar aldida tarixning exlet döwisige aylinidu, xalas!

 [Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.