Muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchiliri uchur alaqisida xitay yumshaq détallirini ishletmeslikni tewsiye qildi

Chet'ellerdiki intérnét uchur alaqe shirketlirining tekshürüshidin melum bolushiche, nöwette ündidar yumshaq détali arqiliq alaqilashquchilardin texminen 100 milyon kishining téléfon we kompyutér uchurlirining xitay tor saqchilirining kontrolluqida ikenliki tilgha élinmaqta.

Melum bolushiche, bu kishilerning zor köpchiliki xitaydiki uruq-tughqan, dost buraderliri bilen alaqilishidighan bolup, ularning téléfon we kompiyotérliridiki shexsi uchurliri her waqit xitay tor saqchilirining kontrolluqida iken. Muhajirette yashawatqan Uyghurlar arisidimu wetendiki uruq-tughqanliri bilen bolghan alaqide ündidar qatarliq xitay yumshaq détallirini ishlitish bir qeder omumlashqanliqi melum. Uchur-alaqidiki bixeterlik mesilisi sewebidin xitayda ishlen'gen téléfon, kompyutér we yumshaq détallar köpligen gherb elliri hökümet we shirketliride cheklenmekte. Chet'ellerde pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatlirimu alaqe-uchur bixeterlikini nezerde tutup, xitayda ishlen'gen uchur alaqe wasitiliri we mulazimetlerni ishletmeslik qararini alghan. Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan shiwétsiye Uyghur ma'arip uyushmisining re'isi exmetjan ependi we xitay weziyet analizchisi eziz eysa ependiler özlirining bu heqtiki tejribe we tewsiyilirini otturigha qoydi.

Chet'ellerdiki xitay démokratliri axbarat wasitiliridin ümid awazi xelq'ara radi'o torining 6-öktebirdiki sanida “Wichat alaqe wasitisini ishlitidighanlardin 100 milyon kishi xitay intérnét saqchilirining kontrolluqida” serlewhilik maqale bérilip, muhajirettiki xitay puqralirini, bolupmu xitay kommunist hökümiti teripidin sezgür dep qaralghan teshkilat we shexslerning uchur bixeterlikini nezerde tutup bu xil yumshaq détalni ishletmesliki tewsiye qilin'ghan.

Nöwette muhajirettiki Uyghurlarning zor köpchiliki wetendiki uruq-tughqanliri bilen bolghan alaqide, bu xil yumshaq détal yeni wichat épini qollinidighan bolup, ündidar Uyghurlar arisida “Ündidar” nami bilen omumlashqan. Radi'omiz igiligen ehwallardin dunya Uyghur qurultiyi, ma'arip we hemkarliq uyushmisi qatarliq chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirimu aldinqi yillarda mexsus uqturush chiqirip, teshkilat ichide wezipe alghan Uyghurlarni wichat ishletmeslikke tewsiye qilghanliqi we kompyutér bixeterliki bilimliri boyiche öz xadimlirini terbiyiligenliki melum.

Bügün radi'omiz ziyaritini qobul qilghan muhajirettiki Uyghurlardin xitay weziyet analizchisi eziz eysa ependi we Uyghur pa'aliyetchiliridin shiwétsiyediki Uyghur ma'arip hemkarliq jem'iyitining re'isi exmetjan tursun ependiler öz qarashlirini otturigha qoydi.

En'gliyediki eziz eysa ependi xitaydiki intérnét we téléfon uchur alaqilirini yéqindin közitip kéliwatqan bolup, u bu heqte özining birqisim tetqiqat maqalilirinimu élan qilghan. U, wichat yeni ündidar yumshaq détali we uchur bixeterliki mesililiri heqqide toxtilip, ündidar heqqidiki melumatlar we 2013-yil axiri élan qilin'ghan statistikidin neqil élip, bu xil téléfon alaqisi yumshaq détalining eng deslep kanadada Kik Messenger programmisi namida barliqqa kelgenlikini, 2012-yili xitaydiki tisént (Tencent 腾讯) shirkiti teripidin köchürülüp, shu asasta tereqqiy qildurulghan. 2013-Yilining axirida wichat yeni ündidar épining dunya boyiche eqilliq téléfon arqiliq qollinilish adem sanining 600 milyondin éship ketkenlikini, xitay dölitidiki qollan'ghuchilarning sani 500 milyon ashqanliqini we 2015 yilgha kelgende bu sanning 800 milyon'gha yetkenliki mölcherliniwatqanliqi qatarliq mesililerni sözlep ötti.

Eziz eysa ependi yene, nöwettiki uchur dewride herqandaq bir dölet hökümitining öz dölitining bixeterlikini nezerde tutup, intérnét-uchur alaqilirige qaratqan nazaretni kücheytkenlikini bu sewebtin, kishilerning shexsi uchurigha munasiwetlik matériyallirini eng yaxshisi wichat yeni ündidar qatarliq ijtima'iy alaqe torlirigha qoymasliqi kéreklikini tekitlidi.

Shiwétsiyediki ma'arip we hemkarliq jem'iyitining re'isi exmetjan tursun ependi bolsa, özi we teshkilatta wezipe alghan Uyghurlarning uchur bixeterlikini nezerde tutup, ündidargha oxshash xitayda ishlen'gen yumshaq détallarni we xitayda ishlen'gen téléfon, kompiyotérlarni ishletmeydighanliqini bildürdi.

Exmetjan tursun ependi yene, muhajirettiki Uyghur qérindashlarning amal bar xitayda ishlen'gen alaqe wasitiliridin yiraq turushini tewsiye qildi.