Уйғур елидики хитайларниң өз юртиға кетиши немишқа тосуп қелинди?

Бөртала областиниң еликтронлуқ “шинҗаңдин айрилиш кенишкиси” һәққидики бәлгилимилири. Соху торидики мунасивәтлик син көрүнүши, 2022-йили өктәбир.

Ковид юқуми пәйда болғандин буян, хитай изчил йосунда “юқумни нөлгә чүшүрүш”тә чиң туруп кәлди. Шундақ болушиға қаримай, юқум пәйда болғандин буянқи үч йилда, хитайдики юқум әһвали күндин күнгә еғирлап маңди. Мана әмди чәктин ашқан қамал сиясәтлири кишиләрни җисманий, роһий вә иқтисадий җәһәттин еғир һалсиратти. Кишиләр аста - аста бу хил қаттиқ қамал сиясәтлиригә болған бизарлиқини һәр хил усулда ипадиләшкә башлиди. Қамал кәлтүрүп чиқарған түрлүк паҗиәләрму хитайниң тик-ток, үндидар қатарлиқ аммивий учур вастилирида тарқилип, хәлқарада түрлүк қияс вә муназириләргә сәвәб болди. Уйғур елидин тарқалған учурларниң ичидә әң күчлүк диққәт қозғиғини “шинҗаңдин айрилиш кенишкиси”гә даир вәқәләр иди.  

Хитай саяһәтчиләрниң қамилип қелиши вә “шинҗаңдин айрилиш кенишкиси”ниң йолға қоюлуши

Уйғур елида өктәбирдин буян, “шинҗаңдин айрилиш електронлуқ кенишкиси” йолға қоюлған болуп, узун мәзгиллик қамал җәрянида, бу кинишка “қараңғу базар”дики қиммәт баһалиқ “мал”ға айланған. Йәни еғир кесәлгә гирипдар болған дадисини елип, хитай өлкисигә давалашқа елип бармақчи болған бир хитай қиз, мәлум бир тонушиға “шинҗаңдин айрилиш кенишкиси” беҗирип беришини илтимас қилған. Әмма бу киши қизға нормал баһаси 8000 йүән болған бу кинишкини 3000 йүәнгила беҗирип беридиғанлиқи, әмма қизчақ үрүмчигә қайтип кәлгәндин кейин өзигә төт қетим һәмраһ болуши керәкликини тәләп қилған. Мәзкүр вәқә хитай учур вастисида тез сүрәттә тарқилип, хитай ичидә күчлүк диққәт қозғиған. Мәзкүр вәқә һәққидики инкасларда, уйғур дияридин кетишкә тәшна болған хитайлар мәзкүр “шинҗаңдин айрилиш кенишкиси”ни “һөрлүк кенишкиси” дәп тәриплигән.

Гәрчә хитай һөкүмити бу кинишка түзүмини юқум мәзгилирдә юртлириға қайталмиған кишиләрниң уйғур елидин бихәтәр вә тәртиплик айрилиши үчүн йолға қойғанлиқини тәшвиқ қилсиму, әмма тордила биеҗиргили болидиған мәзкур “кинишка” йәнила қараңғу базар содисиға айлинип қалған. Йәнә келип бу кинишкиниң баһасиму 2 миң йүәндин 8 миң йүәнгичә баһада топ вә парчә сетилишқа башлиған. Һәтта бу кинишка бәзи кишиләрниң пул тепишла әмәс, бәлки һавайи - һәвисини қандуруш вастисиға айланған.

Бизгә мәлум, бу йил язда қамал сиясити хитайда бир мәзгил бошиған болуп, уйғур дияриға саяһәткә кәлгән саяһәтчиләр қамал сиясити сәвәблик юртлириға қайталмиған. Өктәбирниң бешида, уйғур районидики йәрлик һөкүмәтләр юртлириға қайталмиған саяһәтчиләрни “хизмәткә орунлаштуруш” үчүн карханилар билән алақә қилғанлиқини елан қилған. “шинҗаңдин айрилиш елктронлуқ кенишкиси”ниң йолға қоюлушиму дәл өктәбир айлирида йүз бәргән болуп, бу икки ишниң бир биригә мас һалда оттуриға чиқиши тасадипийлиқ болмаслиқи мумкин, әлвәттә.

 

RFA

Дәрвәқә, бу йил 22-июлда уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт ахбарат елан қилип, уйғур елида саяһәтчиликниң юқири долқунчә чиққанлиқи, айда 20 нәччә милюн саяһәтчини күтүватқанлиқини елан қилғаниди. Әмма аридин икки ай өтмәйла, юқум баһаниси билән саяһәтчиләрниң “шинҗаңда қамилип қалғанлиқи” йүз бәрди. Арқидинла юртлириға қайталмиған саяһәтчиләрни хизмәткә орунлаштуруш пилани елан қилинди. Һәйран қаларлиқи шуки, “уйғур елида қелип, хизмәт қилса болидиған, юртиға қайтип кәтсә болмайдиған” бу хил зиддийәтлик сиясәтгә әгишипла пәйда болған “шинҗаңдин айрилиш кенишкиси” вәқәси иди. Гәрчә бу икки вәқәниң бир бири билән болған мунасивитини дәлилләш мумкин болмисиму, әмма улар арисида сәвәб-нәтиҗә мунасивити барлиқи муқәррәр иди.

Хитай ишләмчилириниң юртиға қайтишини чәкләштики сәвәбләр

“бүйүк ера” (Epoc Times) ториниң 7-ноябирдики бир хәвиридә, уйғур дияриға ишләмчиликкә кәлгән нурғунлиған хитай көчмәнлириниң уйғур елидин кетиш үчүн пиядә йолға чиққанлиқи хәвәр қилинған. Пиядә йолға чиққан хитай ишләмчилириниң “бүйүк ера” ториға билдүрүшичә, улар асасән өткән бир қанчә йилдики юқум сиясити сәвәблик тиҗаритиниң яхши болмиғанлиқи, уйғур елида пул тепиш вә яшаш тәскә тохтиғанлиқи үчүн кәтмәкчи болған.

9-Ноябир “җоңшин” торида уйғур елида нормал ишләпчиқириш вә турмуш тәртипи тәдриҗи әслигә кәлтүриливатқан болсиму, әмма юқумниң алдини елиш вәзийитиниң йәнила мурәккәп икәнлики хәвәр қилинған. Хәвәрдә йәнә  мунасивәтлик орунларниң юқум әһвали еғир җайлардики кишиләрни дәриҗә, район, түр вә вақит бойичә башқуруш принспини әмәлийләштүрүп, гуманлиқ кишиләрни инчикиләп тезгинләш, юқумниң алдини елиш тәдбирлирини һәр вақит тәңшәп туруш һәмдә юқумсиз район бәрпа қилишни тәләп қилғанлиқи йезилған. Униңдин башқа кесәл көрситиш үчүн уйғур елидин айрилмақчи болғанларниң мулазимитини яхши қилиш тәкитләнгән болсиму, әмма юқум мәзгилидә юртлириға қайталмиғанларниң кетиш ишлирини қолайлаштуруш һәққидә һечнимә дейилмигән.

Йоқуриқи хәвәрдин мәлум болғинидәк, уйғур елидики юқум вә униңға алақидар қаттиқ қамал тәдбирлириниң бошишидин әсла бәлгә йоқ. Демәк, уйғур елида чәктин ашқан қамал тәдбирлири, кишиләрниң нормал турмуши вә һаятиға еғир тәһдит елип кәлгән. Бу хил қаттиқ қамал сиясәтлири давамида оттуриға чиққан ачарчилиқ, өлүм - йетим, иқтисадий қийинчилиқ қатарлиқ түрлүк мәсилиләр кишиләрниң һөкүмәткә болған наразилиқиниң күчийишигә сәвәб болған.

Твиттерда “мән уйғурлар үчүн аваз чиқиримән” намлиқ паалийәтни елип бериватқан твит  йоллиғучи лю җиншиңму, уйғур елидики айрип көзитиш орунлириниң маһийәттә уйғур қиз - аяллирини дәпсәндә қилидиған паһишиханиға айланғанлиқи һәққидики бир қанчә учурларни елан қилған. Буниңдин башқа қамал җәрянида уйғурларниң түрлүк роһий бесим, иқтисадий қийинчилиқ, ачлиқ қатарлиқ сәвәбләрдин роһий кесәл болуш, өзини өлтүривелиш әһваллириниң көпәйгәнликигә даир учурларму үндидар вә тик-токларда тарқилип турмақта.

Гәрчә хитай һөкүмити уйғур елида муқимлиқни қоғдаш тәдбирлирини әң юқири чәктә иҗра қиливатқан болсиму, әмма һаят - маматлиқ тәһдитидә қалған уйғурларниң өктә қопмаслиқиға һечким һөддә қилалмайду, әлвәттә! ениқки, вәзийәтниң кәскинлишишигә әгишип, хитай көчмәнлирила әмәс, бәлки хитай һөкүмитиму буниңдин әнсизлик һес қилиши ениқ. Чүнки хитай көчмәнлири уйғур елини ташлап кетип қалғинида, хитай һөкүмитиниң уйғур елини хитайлаштуруш үчүн йүргүзиватқан түрлүк сиясәтлири чоң тосалғуға дуч келидиғанлиқи муқәррәр. Хитай көчмәнлириниң уйғур елидин айрилишиға “чәк қоюш” мәсилисиниң кәйнидә хитай көчмәнлириниң кәң көләмдә уйғур елидин айрилишиниң алдини елиш ғәризи йошурунған болуши мумкин.

***

Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.