Yéngidin tüzülgen xitayche derslikler Uyghur ma'aripigha qandaq tesir körsitidu?

Xitay hökümiti Uyghurlarni xitaychilashturushta Uyghur rayonidiki Uyghur oqutquchilarni xitay tilida ders ötüsh sewiyisige yetküzüsh üchün ularning xitay tili iqtidarini östürüshke 9 milyon dollardin artuq meblegh ajratqan. Yuqiridiki sürette, Uyghur oqughuchilar xitay tilida ders anglimaqta. 2004-Yili 3-mart, korla.

Yéqinda xitay merkiziy téléwiziye istansisi we “Shinjang géziti” qatarliq axbarat wasitiliride xitay ma'arip ministirliqining 2024-yili küz mewsumidin bashlap pütün memlikettiki bashlan'ghuch mektep we toluqsiz ottura mekteplerde yéngidin tüzülgen derslik kitablarni ishlitish toghriliq uqturushi élan qilin'ghan. Igilinishiche, xitay ma'arip ministirliqi ikki yil burun derslik özgertish pilanini bashlighan bolup, asasliqi exlaq we qanunchiliq, til-edebiyat, tarix derslikidin ibaret üch pen boyiche bir tutash tüzülgen derslik kitabliri iken. Derslik kitablar aldi bilen bashlan'ghuch mektep we toluqsiz ottura mektepning 1-yilliqidiki oqughuchilar üchün yolgha qoyulidiken, andin üch yil ichide mejburiyet ma'aripi basquchidiki barliq yilliqlarni qaplaydiken.

Undaqta yéngidin tüzülgen derslik kitablardiki yéngi mezmunlar némilerni öz ichige alidu? derslik kitablar xitay dölet re'isi shi jinping dewridiki xitayche sotsiyalizm idiyesini qibliname qilghan bolup, jungxu'a milliti ortaq gewdisi kimliki gewdilendürülgen mezmunlargha alahide orun bérilgen. Mesilen, til-edebiyat derslikide herqaysi xitay sulaliliri dewridiki kilassik nezmler, neghmiler we hékayiler, hazirqi zamandiki qizil eserlerdin “Léy fingning kündilik xatirisidin ikki ülge”, “Jinggangshendiki bambuk”, “Tagh eslimisi” we “Men yash” qatarliq tékistler yéngidin tallap kirgüzülgen.

Xewirimizde bolghinidek, Uyghur, qazaq, mongghul qatarliq milletlerning öz til-yéziqida mejburiy ma'ariptin behrimen bolush hoquqi peydinpey tartiwélindi. Uyghur tilini élip éytsaq, nöwette Uyghur tili cheklinish we assimilyatsiyege uchrashtek qismetlerge duch kelmekte. Bu xil weziyette xitay hökümiti Uyghurlarni peqetla süküt qilishqa yaki öz ixtiyarliqi bilen xitay tilini tallashqa mejbur qilmaqta. Shunga tetqiqatchilar we kishilik hoquq organliri Uyghur tilining yoqitilish weziyitini irqiy qirghinchiliqning bir türi bolghan “Til qirghinchiliqi” dep atimaqta.

Adette bir milletning ma'aripi shu milletning xas ma'arip idé'ologiyesi üstige qurulushi kérek idi, échinarliqi Uyghur tilida eng eqelliy oqu-oqutush ishlirimu bolmighan ehwal astida, bu milletning ma'aripidin qandaqmu söz achqili bolsun.

Xitay tilining pütkül Uyghur éli miqyasida mejburiy halda hökümet, ma'arip sistémisi hetta kündilik turmush alaqiside hökümran tilgha aylinishigha egiship, Uyghur ma'aripi özining milliy en'enisidin, pisxik yiltizidin barghanséri yiraqlashturuldi؛ milliy exlaq en'enisi we milliy kimlikning mektep telim-terbiyesidiki roli jari qildurulmidi.

Köp yillardin buyan dawamliship kelgen Uyghur tilidiki milliy ma'arip tamamen yoq qilinip, uning ornigha xitay tilidiki ma'arip dessitildi.

Uyghur, qazaq we mongghul qatarliq musteqil til-yéziqi bar milletler néme üchün bir tutash xitayche dersliklerni qollinishqa mejbur qilindi?

Xitay teshwiqatlirida bu heqte yéngi derslik kitablarning az sanliq milletlerning dölet ortaq tilini yaxshi öginishige, shundaqla ishqa orunlishish, zamaniwi ilim-pen, medeniyet bilimlirini qobul qilishi we jem'iyetke singip kirishige paydiliq ikenliki teshwiq qilin'ghan. Buningdin melumki, xitay hökümiti xitay tilidin bashqa tillarni töwen körüsh pozitsiyeside bolghan yaki öz menpe'eti üchün ziyanliq dep qarighan.

Undaqta ilgiri Uyghur tilida tüzülgen dersliklerning hemmisi bir meghlubiyetmu? yaq, hergiz undaq bolmighan. Meyli derslik mezmunliri bolsun yaki pédagogikiliq roli jehettin bolsun, Uyghurche derslikler eyni waqittiki yuqiri sewiye ölchimi boyiche tüzülüp, türküm-türküm Uyghur serxillirining yétiship chiqishida muhim rol oynighan dep éytalaymiz.

1956-Yili atalmish shinjang ma'arip neshriyati qurulghandin tartip taki bügün'giche bolghan ariliqtiki Uyghur oqughuchilar üchün tüzülgen dersliklerning tereqqiyatigha nezer salghinimizda, derslik tüzüsh pilanining izchil halda siyasiy özgirishlerning tesirige uchrap kelgenlikidek négizlik mesilini bayqiyalaymiz.

Shinjang ma'arip neshriyatining sabiq bashliqi abdusalam toxti ependining xatirisiche, 1956-yili shinjang ma'arip neshriyati qurulghandin kéyin sowét mutexessislirining yardimi bilen neshr qilin'ghan Uyghurche derslik kitablar özgiche yerlik alahidilikke ige, Uyghur tilining sapliqigha eng yuqiri derijide ehmiyet bérilgen kitablar iken. 1958-Yilidin bashlap, ikkinchi qétimliq derslik tüzülgen. Bu waqitta yerlik milletchilikke qarshi turush herikiti bahanisi bilen, bir qisim xitayche sözler qobul qilinishqa bashlighan. Mesilen, edebiyatni “Yüwén”, girammatikini “Yüfa” dep qollan'ghan.

Kéyinki yillarda 1961-yildin 1981-yilghiche bolghan 20 yil ichide derslikler asasen xitay tilidiki dersliklerdin terjime qilinip neshr qilin'ghan. 1982-Yildin bashlap ereb élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi eslige keltürülgendin kéyin, ötken esirning 80-yilliridiki Uyghur jem'iyitidiki edebiyat-sen'etning nispiy güllinish haliti bilen parallél halda milliy til-edebiyat alahidilikini gewdilendürüshke birqeder ehmiyet bérilip kelgen dep qarashqa bolidu. Bu dewrde bir qisim oqutquchi we ziyaliylarning yétekchilikide derslik kitablargha Uyghur tarixi-medeniyiti we Uyghur edebiyatining herqaysi dewrdiki nemuniliridin örnekler kirgüzüldi. Emma bu kitablar uzun ötmeyla xuddi üshshük tégip tozup ketken chéchekke oxshash qisqa waqitning ichide xitay hökümiti teripidin közdin yoqitildi. 2017-Yili bashlan'ghan “Térrorluq we üch xil küchlerge qarshi turush” namidiki Uyghurlargha qaritilghan zor tutqun we teqib astigha élish herikiti dawamida derslik kitablarning muherrirliri we mes'ulliridin sattar sawut, yalqun rozi, abdurazaq sayim, wahitjan osman qatarliq ziyaliylar “Döletni parchilashqa urundi” dégen töhmetler bilen türmilerge qamilip éghir bedellerni tölidi. Hetta sabiq ma'arip naziri sattar sawut ölüm jazasigha höküm qilindi.

Ular tüzgen Uyghurche derslik kitablar “Zeherlik derslik” dep tenqid qilindi. Shundin étibaren, Uyghurche derslik kitablirimu axirqi nepsidin toxtidi. Uyghurche derslik dégen uqum Uyghurlar üchün goya yetmek nahayiti müshkül bolghan bir xiyalgha aylandi.

Yighip éytqanda Uyghurche derslik kitablarning yérim esirdin köprek tarixi xitay hökümitining siyasiy muddi'aliri üchün xalisa chingitip, xalisa boshitip qoyidighan rezil siyasitining guwahchisidur.

1978-Yildin 2008-yilghiche bolghan Uyghurche derslikler üstide tetqiqat élip barghan Uyghurshunas timosi grus shu heqtiki ilmiy maqaliside herqandaq bir Uyghurche derslik kitabning xitay hökümitining qatmuqat tekshürüshliridin ötidighanliqini tekitleydu. Timosi grus “Uyghur oqughuchilarning derslik kitabliri xitay dölitining teshwiqat mashinisidin bashqa nerse emes” dep körsitidu. Uyghur ziyaliyliri teripidin tüzülgen dersliklerning xitay organlirining qedem-basquchluq tekshürüsh we kontrolliridin ötmey turup neshr qilinalmaydighanliqi éniq bir heqiqet turuqluq, ular yenila xitay hökümitining nishanliq zerbisige uchridi.

Uyghur oqughuchilar 2017-yildin bashlap xitay tilidiki mejburiy ma'aripni omumlashturushtek qismet téngilghandin buyan Uyghur edebiyati, tarixi we medeniyitini öginish pursitidin mehrum qaldurulghanidi. 2024-Yili yéngidin neshr qilin'ghan üch penning derslik kitablirining ilgirikige qarighanda téximu qizillashqan, xitay kimlikige téximu yéqinlashqan mezmunlar bilen tolghanliqi melum bolmaqta. Shundaq dep éytishqa boliduki, yéngi derslik kitabliri Uyghur oqughuchilargha nisbeten xitay assimilyatsiyesige yenimu yéqinlashqanliqidin, öz étiqadi, milliy qediryetliridin yiraqlashqanliqidin dérek béridu. Mehmud kashigheri, yüsüp xas hajiplarning durdanilirini, “Yette qizlirim” ning qehrimanliq ish-izlirini, abduxaliq Uyghurning “Oyghan” shé'irini öginelmeydu؛ her bir Uyghurning baliliq eslimilirige keshte bolup kelgen xelq chöchekliri we qoshaqlirini angliyalmaydu. Uning ornigha xitay milletchiliki we oydurma qehrimanlar bilen kallisi yuyulidu.

Uyghur ma'aripi aldi bilen mewjutluqini saqliyalighanda, andin qalsa Uyghur milliy éngini asas qilghan mu'eyyen idiye asasi shekillendürgende uni qutquzup qalghili bolidu. Xitay tilidiki dersliklerning Uyghurlargha zorlap téngilishi chet eldiki Uyghurlar üchün ana tilni qoghdash yolidiki xizmetlerning téximu jiddiy, teqezzasiz wezipe ikenlikidinmu dérek béridu.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]