Xitaychilashturghan “Milliy térritoriyelik aptonomiye” zadi qandaq uqum?

Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.07.11
exmetjan-qasimi-maw-zedong.jpg 1949-Yili 12-ayning 17-küni xitay kompartiyesi ürümchide atalmish “Shinjang ölkilik xelq hökümiti” we “Shinjang herbiy rayoni” ni quridu. Shu küni sehnige exmetjan qasimining chongaytilghan süriti maw zédongning süriti bilen barawer ésilghan körünüsh.
RFA/Qutlan

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori” ning xewer qilishiche, 4-iyul küni béyjingdiki xelq sariyida “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” yolgha qoyulghanliqining 40 yilliqini xatirilesh söhbet yighini échilghan. Qiziq yéri shuki, xitayda heqiqiy menidiki aptonomiye esla mewjut emes! Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerning aptonomiye heqqi xitayning asasiy qanunigha kirgüzülgen bolsimu, ezeldin emeliyleshtürülmigen. Eksiche xitay izchil yosunda, atalmish “Her millet xelqini jungxu'a millitining dash qazinida éritip, birla milletke aylanduruwétish” tin esla waz kechken emes. Undaqta, eslidinla emeliyleshtürülmigen atalmish “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” yolgha qoyulghanliqining 40 yilliqini xatirileshtiki seweb néme?

Mezkur yighinning tepsilatidin asasliqi mundaq ikki nuqtining bash téma qilin'ghanliqini körüwélish mumkin: birinchisi, shi jinpingning xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesi boyiche milletler xizmitining ishliniwatqanliqi؛ ikkinchisi, shi jinpingning “Markisizmliq millet nezeriyesi” ni xitaychilashturush qarishining, kommunist partiyening yéngi dewrdiki milletler xizmitining yönilishini belgilep bergenliki.

Undaqta, bu yerde tilgha élin'ghan “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm” atalghusidiki xitayche alahidilik zadi néme? uning “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” bilen qandaq munasiwiti bar?

Xitayning hökümet uchur wasitiliride, atalmish “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm” uqumi xitayning atalmish “Islahat” idin kéyin, bolupmu 1982-yilidin buyan teshwiq qilinishqa bashlighan bir idé'ologiye dep teriplinidu. Halbuki, xitay teshwiqat wasitiliri xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesining yéngiche wariyanti bolghan, kompartiye rehberlikidiki bir partiyelik tüzümni qoghdash, marksizm, léninizm we maw zédung idiyesini yétekchi qilish we gherb burzhu'aziye idiyesining bir qisim bazar igiliki uqumidin örnek élish teshebbusini, shi jinping otturigha qoyghan dep teshwiq qilidu. Xitay kompartiyesining yüz yilliq tarixigha nezer salidighan bolsaq, atalmish “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm” qurush idiyesi maw zédung dewridimu, déng shyawping dewridimu istémalda bar sözlüktur. Meyli némila bolmisun, bu yerdiki “Xitayche alahidilik” ning yéngi bir uqum emesliki éniq. Bu yerdiki yéngiliq chüshenchisi peqet eslidiki gherbche kommunizm idé'ologiyesini xitayning menpe'etige munasip shekilde özgertishtin shekillen'gen ebjesh uqumluqi ashkara. Bu nuqtidin “Xitayche alahidilikke ige bolghan milliy térritoriyelik aptonomiye” ni chüshinishimizmu tes emes. Yeni, bu xil “Milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi” ning xitayche alahidiliki del uning xitay kommunist hakimiyitining menpe'etige uyghunlashturulghanliqidindur.

Undaqta, “Milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi” xitayning dölet menpe'etige qandaq shekilde uyghunlashturuldi?

Yuqirida marksizm, léninizm bilen maw zédung idiyesini birleshtürüp, uninggha yene gherbning baza igiliki éléméntini qoshushning özi sotsiyalizmning xitayche alahidiliki ikenlikini, bundaq ebjeshlikning ijadchisi del shi jinping bolghanliqini tilgha alghaniduq. Derweqe, milliy térritoriyelik aptonomiyening xitayche alahidilikimu del yuqiriqi qélip yaki formula boyiche berpa qilin'ghanliqi bir ré'alliq. Yeni, marksizmliq millet qarishi boyiche bolghanda, xitaydiki Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan, milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi bérilgen milletlerning her waqit cheklimisiz halda öz teqdirini özi belgilesh heqqi bolushi kérek. Halbuki, marksizmliq millet nezeriyesining aldigha “Xitayche alahidilik” ni qoshqandila, uni xitaychilashturup, xitaydiki barche milletlerni atalmish “Jungxu'a milliti” din ibaret xitaylarni asasiy gewde qilghan tek ulus dölitining yughurulma topigha éritip qoshuwetkili bolidighan yéngi bir xitayche idiyege aylandurghili bolidu, elwette.

Tarixiy nuqtidin qarighanda, marksizmchilarning heriket nishanidiki “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi” dégenlik, siyasiy teqdirini özi belgileshtin bashqa, yene musteqil bolush we milliy dölet qurush menilirini béridighanliqi éniq. Shundaqla bu yerde tilgha élin'ghan milletler barawerliki uqumining, herqandaq milletning öz teqdirini özi belgilesh hoquqinila körsitidighanliqi bayan qilin'ghan. Léninning 1914-yili élan qilghan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi heqqide bayan” namliq maqalisidimu, milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqining, bir milletning yene bir yat millet bashqurushidiki dölettin ayrilip chiqip, musteqil dölet qurushini körsitidighanliqini otturigha qoyghan.

 Démek, xitay bar küchi bilen teshwiq qiliwatqan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” herikiti, del xitaydiki barche milletlerni xitay millitige yughuruwétish, aqiwette xitayda “Jungxu'a milliti” din ibaret birla millet yasap chiqish herikitidur. “Jungxu'a milliti kimliki” xitaydiki barche milletler teripidin ortaq qobul qilin'ghanda, xitayda atalmish “Milliy térritoriyelik aptonomiye” ge héchqandaq éhtiyaj qalmaydu. U chaghda xitay hem “Marksizmliq millet nezeriyesi” ge emel qilghan, hem milletlerni yoqitip, milliy térritoriyelik aptonomiyening emeldin qélishigha toluq shara'it hazirlighan bolidu.

Shunisi éniqki, xitay bu yerde atalmish “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” yolgha qoyulghanliqining 40 yilliqini xatirilewatqini yoq. Belki özi ishen'gen “Marksizmliq millet nezeriyesi” ni xitaychilashturush arqiliq, Uyghur qatarliq milletlerning milliy térritoriyelik aptonomiye heqqini emeldin qaldurushqa shara'it hazirlash emeliyette bu qétimliq yighinning heqiqiy meqsitidur. Buni uningdin bashqa sewebler bilen sherhlesh artuqche xalas!

 [Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.