Xitayning islam dinini “Xitaychilashturush” pilani némini közleydu?

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki “Jaza lagérliri” mesiliside bolsun, yaki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerning diniy erkinliki hem kishilik hoquq depsendichilikide bolsun, tashqi dunyagha uni herxil wasitiler bilen perdazlap körsitish taktikisi izchil dawamliship kéliwatqan idi.

Halbuki, gherb elliridiki kishilik hoquq himayichiliri we bir qisim siyasiyonlar herxil tirishchanliqlarni körsitip, xitayning Uyghurlargha qaratqan teqiblesh siyasetlirini dawamliq tenqid qilish arqiliq, xitayning bu xil taktikilirini netijisiz qaldurmaqta. Analizchilarning qarishiche, bultur awghusttiki b d t kishilik hoquq kéngishining Uyghur rayonidiki bir milyondin artuq Uyghur we bashqa milletlerning jaza lagérlirigha qamalghanliqigha a'it doklati, b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining yighinida mezkur komitétning mu'awin re'isi gay mikdodogal xanimning Uyghur tutqunlar heqqide qilghan sözliri shuningdek bir qisim amérika hökümet rehberliri we dölet mejlis ezalirining xitaygha qaratqan tenqidliri bu tirishchanliqlarning roshen ipadisi iken.

Gerche xelq'ara sehnilerde yuqirida déyilip ötülgendek doklat we bayanatlar köplep élan qilinip turghan bolsimu, emma xitayning Uyghurlargha tutqan qattiq qol siyasiti héchqachan yumshashqa qarap yüzlenmigenliki otturigha qoyulmaqta. Buning tipik misali xitayning yéngidin otturigha qoyghan islam dinini “Xitaychilashturush” qanun layihesidur. Uyghur we bashqa musulman milletlerning shuningdek pütün dunya musulmanlirining muqeddes islam dinining xitay hökümiti teripidin “Xitaychilashturulushi” herqaysi axbarat wasitilirining qiziq témisigha aylanmaqta.

5-Yanwar “Eljezire” torining mushu heqte ishligen sin körünüshlük xewiride bu xil “Xitaychilashturush” ning mezmuni tepsiliy bayan qilin'ghan. Xewerde eng awwal xitayning “Yer shari waqti géziti” de élan qilin'ghan munasiwetlik xewer neqil élin'ghan. Melum bolushiche, xitay da'iriliri ötken shenbe küni xitaydiki sekkiz islam jem'iyitining wekilliri bilen körüshken hem ular bilen “Islamni sotsiyalizmgha uyghunlashturush we dinning xitaylashturulushida élinidighan tedbirler” heqqide pikir birlikige kelgenlikini bildürgen. Emma mezkur qanun layihesining tepsiliy mezmuni yaki islam jem'iyitining isimliri tilgha élinmighan.

Uyghur diyaridiki normal diniy pa'aliyetlermu xitay hökümiti teripidin “Esebiy idiyening ipadisi” dep tebir bérilgen bolup, namaz oqughan, roza tutqan, öyide diniy kitablarni saqlighan, saqal qoyghan kishiler we yaghliq chigken ayallarning “Diniy ashqunluq” ning tesirige uchrighan dégen namda tutqun qilin'ghanliqi melum. Ulardin beziliri jaza lagérlirigha qamalghan bolsa, beziliri sewebsiz jinayetler bilen jazagha höküm qilin'ghan.

“Eljezire” torining xewiridin melum bolushiche, xitayning islam dinini “Xitaychilashturush” layihesi xitayning ichkiri ölkilirigiche kéngeygen. Buning misali yéqindin buyan ijtima'iy taratqularda tarqilip yürgen xitay saqchilirining yünnen ölkisidiki melum bir meschitni chaqmaqchi bolghanda, shu yerlik tunggan musulmanlirining qarshiliq bildürgenlikige a'it sin körünüshidur. Sin körünüshidin melum bolushiche, tunggan musulmanliri bilen xitay saqchilar arisida toqunush peyda bolghan, emma axirida shu “Toqunushni peyda qilghan” tungganlar omumyüzlük tutqun qilin'ghan.

Xitay da'irilirining Uyghurlarning milliy medeniyiti, milliy kimliki we diniy kimlikige qarita teqiblesh we chekleshni kücheytishining emdilikte ularning ming yillardin béri étiqad qilip kéliwatqan islam dinini “Sotsiyalizmgha uyghunlashturush” we “Islam dinini “Xitaychilashturush” pilanini ishqa ashurmaqchi bolushi muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilirinimu qattiq endishige salmaqta.

Undaqta xitay otturigha qoyghan islam dinini “Xitaychilashturush” dégen zadi qandaq bir uqum? amérika alem qatnishi idarisining optik inzhénéri, Uyghurlarning milliy, ijtima'iy, diniy we ma'aripi mesililiridimu izdiniwatqan doktor erkin sidiq ependi bu heqte söz qilip: “Xitay eger ochuq-ashkara islam dinini yoq qilishni bashlisa, musulman dunyasi qozghilip qarshiliq bildürüshi mumkin. Uning üstige xitay dunyani aldash jehette birinchi orunda turidu. Shunga xitay hökümiti dinni ‛sotsiyalizmlashturimiz‚ déyish arqiliq, bu aldamchiliqini dawamlashturmaqchi hem islam dinini yoq qilish meqsitige yetmekchi,” dédi.

Shu qatarda gollandiyediki Uyghur pa'aliyetchi, islam dini boyiche bilim igisi eysa sawut qari özining pikir-qarashlirini bayan qildi. Uning bildürüshiche, xitay islam dinini “Xitaychilashturush” arqiliq Uyghurlarning dini we milliy kimlikini özgertishke urunmaqta, emma bu diniy emeliyetke uyghun emes we mumkin bolmaydighan bir ish iken.

U mundaq deydu: “Xitay hökümiti köp zamanlardin béri ‛dinni sotsiyalizimlashturush‚ teshwiqatini kishilerning idiyesige az-tola singdürüp kelgen idi, hazirgha kelgende uni resmiy qanunlashturushqa urunuwatidu. Méningche bu muweppeqiyet qazinalmaydu. Musulmanlar herqanche éghir künde qalsimu, özining dini bilen yashashni ümid qilidu. Uningdin bashqa tunggan musulmanlirigha qaraydighan bolsaq, ular gerche xitaylar bilen medeniyet, til we örp-adet jehettin shundaq yéqin bolsimu, lékin ularning dini ularni xitaydin ayrip turuwatidu. Ularnimu musteqil hakimiyiti bolmighan, emma shu din ularni xitaydin perqliq tutuwatidu. Emeliyette buni sherqiy türkistan xelqining imani sinilidighan bir küresh, déyishke bolidu.”

Bultur noyabirda échilghan b d t ning “Xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik körüp chiqish yighini” da xitay wekiller Uyghur diyaridiki diniy erkinlikning toluq qoghdashqa érishiwatqanliqini éytqan idi. Yighin axirlishishi bilenla xelq'arada herxil inkaslar bes-beste sehnige chiqishqa bashlighan.

Shu qatarda kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining diréktori sofiy réchardson xanim islam ellirining Uyghurlar weziyitige inkassiz turuwélishini qattiq eyibligen.

“Eljezire” téléwiziye torining xewiridimu sofiy réchardson xanimning sözlirige alahide orun bérilgen. U sözide: “Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitaydiki keng kölemlik qiynash, kishilerning kündilik turmush we normal diniy pa'aliyetlerdiki herxil cheklimiler shundaqla milyondin artuq Uyghur qamalghan jaza lagérliri heqqide nurghun doklatlarni élan qilip keldi. Nöwette birleshken döletler teshkilati, islam kéngishi orgini we bashqa hökümetlerning xitaydin Uyghur rayonida ziyarette bolushni telep qilishi intayin zörür. Eger dunyadiki herqandaq bir hökümet bir milyon musulmanni tutup soliwalghan bolsa, biz choqum dölet xewpsizlik kéngishidin ularning mes'uliyitini sürüshte qilin'ghanliqini kütken bolattuq. Méningche Uyghurlarmu mushundaq mu'amilidin behrimen bolushi kérek,” dégen.

Bezi analizchilarning bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghurlarning heq-hoquqini qedemmu-qedem depsende qilishi nurghun döletlerning heriketsiz turuwélishidin bolghan iken. Eysa sawut qarim bu heqte söz qilip, “Eger gherb elliride islamgha qarshi bir maqale yézilsa yaki bireri muqeddes kitabimiz bolghan ‛qur'ani kerim‚ ni köydürimen, dep tehdit salsa, sherq we asiya musulmanlirining kochiliri namayishqa tolup kétidu. Halbuki, xitay hökümiti nechche milyon sherqiy türkistan xelqini jaza lagérlirigha qamap, shularning idiyesidin islamni pütünley yuyup chiqiriwétishke urunuwatsa, köpinche musulman döletliridin inkas chiqmaywatidu. Esli musulman döletliri heriketke kélishi lazim idi,” dédi.

“Eljezire” torining xewiride bayan qilinishiche, xitayning yuqirida éytip ötken besh yilda islam dinini pütünley “Xitaychilashturush” pilanining meqsiti bu dinning ibadet sheklini xitay bilen maslashturushken.