Америка хитайниң кишилик һоқуқ хатирисини яхшилаш үчүн қандақ қилиши керәк?

Америка қатарлиқ ғәрб әллири һөкүмити йиллардин бери хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитини яхшилаш нишан қилинған бир қатар узун муддәтлик сиясәтләрни елип барған. Буларниң ичидики әң асаслиқи иқтисадий сиясәтләр болуп, бу һөкүмәтләр “иқтисади гүлләнгән хитай тәбиий һалда демократийилишиш йолиға қарап маңиду” дегән көз қарашқа ишәнгән. Бирақ, бир қисим көзәткүчиләр буни тәнқид қилип, америкиниң әмди хиялидин ойғинидиған вақти йетип кәлгәнликини билдүрмәктә.

Америкида президент сайлими йетип келиш алдида йеңи президент вә йеңи һөкүмәт өзгәртишкә яки түзитишкә тегишлик сиясәтләр һәққидә қизғин муназириләр болмақта. Уларниң бири америкиниң хитайға қаратқан сиясити үстидә болуп, бир қисим көзәткүчиләр америка хитайға қаратқан сияситини түптин өзгәртиши керәк, дәп қарайду. Йеқинда “нюйорк вақти гезити” дә елан қилинған “америкиниң хәтәрлик хитай фантазийиси” дегән мақалә әнә шуларниң бири.

Мақалини “лос анҗелис вақти гезити” ниң бейҗиңда турушлуқ ишханисиниң сабиқ мудири, америка җон хопкинс университети хәлқара мунасивәт факултетиниң тәтқиқатчиси җәймис мен язған болуп, у мулаһизисидә мундақ дегән: 1990-2000-йиллири арисида америкилиқ чоң тиҗарәтчиләр вә һәр иккила партийидин болған сиясий лидирлар мән “хитай фантазийиси” дәп атайдиған сияситини қайта -қайтилап йолға қойди. У болсиму “тиҗарәт, чәтәл мәблиғи вә тәрәққият бу дөләттә сиясий либираллиққа йол ачиду” дегән көз қараш әйни йилларда сабиқ президент бил килинтон “хитайниң сиясий түзүминиң әркинлишиши худди берлин теминиң өрүлүшидәкла муқәррәр” дегән иди. Кейинки президент җорҗ бушму охшаш мушу көз қараш билән сиясәт йүргүзүп “хитай билән тиҗарәт қиливериңлар, нәтиҗә һаман бизниң” деди. Әмма узун гәпниң қисқиси, хитайдики ишлар биз ойлиғандәк болмиди. Өткән йиллар ичидә хитай һөкүмити сиясий өктичиликкә қарита техиму қаттиқ қол болуп кәтти... Җүмлидин хитайни тиҗарәт вә иқтисадий мәбләғ селиш вә тәрәққият арқилиқ бай қилиш арқилиқ демократийәләштүримиз дәйдиған бу “хитай фантазийиси” техиму еғир бесим вә техиму йепиқ сиясий реҗим шәкилләндүрди.

Аптор мулаһизисидә хитайниң һазирқи бу “күчлүк дәриҗидә хәлқаралашқан әмма охшаш вақитта қаттиқ қол бир партийә дөлити” моделиниң русийә, түркийә вә мисир қатарлиқ дөләтләргиму үлгә болуп, уларму қоғлишидиған бир хил түзүмгә айлинип қелиш хәвпи барлиқини әскәртип, америкиниң бундин кейин мана бу риқабәт билән йүзлишиши мумкинликини билдүргән.

Ундақта, хитайниң өзгәрмәслики вә әксичә техиму диктатор болуп кетишидики сәвәб немә?

Америка уйғурлири бирләшмисиниң рәиси, сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди буниң сәвәбини хитай коммунистлириниң идийиси билән мунасивәтлик, дәп қарайдиған болуп, у хитайдики коммунист һакимийәт йоқалмиғучә хитайни демократийиләштүрүшниң әмәлгә ашмайдиғанлиқини билдүрди.

“нюйорк вақти” гезитидики юқиридики мақалиниң аптори җәймис мен хитай һакимийитиниң илгирикидинму қаттиқ қол болуп кетишидики сәвәбни мундақ дәп чүшәндүргән : буниң җаваби аддий қилип ейтқанда, бу реҗим шундақ қилишим керәк вә шундақ қилалаймән дәп ойлайду һәм сирттиму уларни шундақ қилиштин тосидиған бир чәклимә йоқ. Биринчиси, хитайда иқтисадий тәрәққиятқа әгишип мурәккәп вәзийәтму шәкилләнди шуңа хитай пуқралирида йемәк бихәтәрлики вә муһит булғинишиға охшаш бир қатар мәсилиләргә қарита наразилиқлар улғайди. Шуңа хитай һөкүмити бу наразилиқниң ахири берип бир сиясий өктичиликкә айлинишиниң алдини елиш үчүн барлиқ тәдбирләрни чиңитти. Иккинчиси, хитайниң бихәтәрлик аппаратлириниң өктичиликкә зәрбә бериш иқтидари һәссиләп ашти. Техника тәрәққияти уларниң тәқиб қилиш вә контрол қилиш иқтидарини ашурди. Үчинчиси, дуняниң хитай билән болған тиҗарий алақиси бу дөләтләрни хитай һөкүмитиниң өч елишидин қорқуп, бир нәрсә дейиштин өзини тартидиған қилип қойди. Мәсилиниң әң чоңиму мана мушу чүшәнчидики хаталиқ. Әмәлийәттә, хитай һөкүмити өзиниң дунядики образиға диққәт қилиду вә хәлқара җамаәтниң тәнқидидин өзини елип қечишқа уруниду. Шуңа дөләтләрниң лидирлири хитайға тутқан позитсийисидә күчлүк болуши вә бу җәһәттә өз ара бирлишип һәрикәт қилиши керәк.

Илшат һәсән әпәндиму бу һәқтә өз көз қаришини ипадиләп, америкиниң чоқум өз қиммәт қаришида чиң туруп, алди билән хитайни өзи қол қойған хәлқаралиқ қанунларға әмәл қилишини қолға кәлтүрүши керәкликини билдүрди.
Җәймис мен әпәнди болса һазирқи шараитта хитайдики бу вәзийәтни оңлаш үчүн қилишқа тегишлик ишларни мулаһизә қилип, “хитайда сиясий әркинлик вә өктичиләрниң һоқуқи мәсилисини тилға алғанда мумкин қәдәр қәтий позитсийидә болуш керәк. Һәрқайси демократик дөләт һөкүмәтлири хитайниң бесим сияситини тәнқид қилишта чоқум бир йәңдин қол чиқириши, пәқәт ахбаратқа йепиқ йиғинлардила хитайни тәнқид қилип қоймай, очуқ ашкара тәнқид қилиши керәк. Биз шундақла бесим сиясәтлиригә қатнашқан хитай әмәлдарларни җазалайдиған йеңи усулларни тепип чиқишимиз керәк. Мәсилән, немишқа кишилик һоқуқ адвокатлирини түрмигә солиған хитайниң әмәлдарлири өзиниң балилирини америкадики әң илғар мәктәпләргә әвәтәләйду? хитайдики реҗим дәл бизниң униң билән қиливатқан тиҗаритимиз йүзидин өзгәрмәйду. Хитай фантазийиси һәм чүшәнчә хаталиқи һәм истратегийилик хаталиқтин ибарәт. Шуңа йеңи президент чоқум һәммә нәрсини йеңидин башлиши керәк” дәп баян қилған.

Әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси медилин ерпму бизгә қилған сөзидә, хитайдики кишилик һоқуқ вәзийити кишини үмидсизләндүрсиму, әмма америкиниң уни тәнқид қилишни тохтитип қойса болмайдиғанлиқини, әксичә техиму күчлүк аваз билән вә техиму көп алақә билән кишилик һоқуқ хатирисини яхшилашқа тиришиши керәкликини билдүргән иди.