Amérika xitayning kishilik hoquq xatirisini yaxshilash üchün qandaq qilishi kérek?

Amérika qatarliq gherb elliri hökümiti yillardin béri xitayning kishilik hoquq weziyitini yaxshilash nishan qilin'ghan bir qatar uzun muddetlik siyasetlerni élip barghan. Bularning ichidiki eng asasliqi iqtisadiy siyasetler bolup, bu hökümetler “Iqtisadi güllen'gen xitay tebi'iy halda démokratiyilishish yoligha qarap mangidu” dégen köz qarashqa ishen'gen. Biraq, bir qisim közetküchiler buni tenqid qilip, amérikining emdi xiyalidin oyghinidighan waqti yétip kelgenlikini bildürmekte.

Amérikida prézidént saylimi yétip kélish aldida yéngi prézidént we yéngi hökümet özgertishke yaki tüzitishke tégishlik siyasetler heqqide qizghin munaziriler bolmaqta. Ularning biri amérikining xitaygha qaratqan siyasiti üstide bolup, bir qisim közetküchiler amérika xitaygha qaratqan siyasitini tüptin özgertishi kérek, dep qaraydu. Yéqinda “Nyuyork waqti géziti” de élan qilin'ghan “Amérikining xeterlik xitay fantaziyisi” dégen maqale ene shularning biri.

Maqalini “Los anjélis waqti géziti” ning béyjingda turushluq ishxanisining sabiq mudiri, amérika jon xopkins uniwérsitéti xelq'ara munasiwet fakultétining tetqiqatchisi jeymis mén yazghan bolup, u mulahiziside mundaq dégen: 1990-2000-yilliri arisida amérikiliq chong tijaretchiler we her ikkila partiyidin bolghan siyasiy lidirlar men “Xitay fantaziyisi” dep ataydighan siyasitini qayta -qaytilap yolgha qoydi. U bolsimu “Tijaret, chet'el meblighi we tereqqiyat bu dölette siyasiy libiralliqqa yol achidu” dégen köz qarash eyni yillarda sabiq prézidént bil kilinton “Xitayning siyasiy tüzümining erkinlishishi xuddi bérlin témining örülüshidekla muqerrer” dégen idi. Kéyinki prézidént jorj bushmu oxshash mushu köz qarash bilen siyaset yürgüzüp “Xitay bilen tijaret qiliwéringlar, netije haman bizning” dédi. Emma uzun gepning qisqisi, xitaydiki ishlar biz oylighandek bolmidi. Ötken yillar ichide xitay hökümiti siyasiy öktichilikke qarita téximu qattiq qol bolup ketti... Jümlidin xitayni tijaret we iqtisadiy meblegh sélish we tereqqiyat arqiliq bay qilish arqiliq démokratiyeleshtürimiz deydighan bu “Xitay fantaziyisi” téximu éghir bésim we téximu yépiq siyasiy réjim shekillendürdi.

Aptor mulahiziside xitayning hazirqi bu “Küchlük derijide xelq'aralashqan emma oxshash waqitta qattiq qol bir partiye döliti” modélining rusiye, türkiye we misir qatarliq döletlergimu ülge bolup, ularmu qoghlishidighan bir xil tüzümge aylinip qélish xewpi barliqini eskertip, amérikining bundin kéyin mana bu riqabet bilen yüzlishishi mumkinlikini bildürgen.

Undaqta, xitayning özgermesliki we eksiche téximu diktator bolup kétishidiki seweb néme?

Amérika Uyghurliri birleshmisining re'isi, siyasiy analizchi ilshat hesen ependi buning sewebini xitay kommunistlirining idiyisi bilen munasiwetlik, dep qaraydighan bolup, u xitaydiki kommunist hakimiyet yoqalmighuche xitayni démokratiyileshtürüshning emelge ashmaydighanliqini bildürdi.

“Nyuyork waqti” gézitidiki yuqiridiki maqalining aptori jeymis mén xitay hakimiyitining ilgirikidinmu qattiq qol bolup kétishidiki sewebni mundaq dep chüshendürgen : buning jawabi addiy qilip éytqanda, bu réjim shundaq qilishim kérek we shundaq qilalaymen dep oylaydu hem sirttimu ularni shundaq qilishtin tosidighan bir cheklime yoq. Birinchisi, xitayda iqtisadiy tereqqiyatqa egiship murekkep weziyetmu shekillendi shunga xitay puqralirida yémek bixeterliki we muhit bulghinishigha oxshash bir qatar mesililerge qarita naraziliqlar ulghaydi. Shunga xitay hökümiti bu naraziliqning axiri bérip bir siyasiy öktichilikke aylinishining aldini élish üchün barliq tedbirlerni chingitti. Ikkinchisi, xitayning bixeterlik apparatlirining öktichilikke zerbe bérish iqtidari hessilep ashti. Téxnika tereqqiyati ularning teqib qilish we kontrol qilish iqtidarini ashurdi. Üchinchisi, dunyaning xitay bilen bolghan tijariy alaqisi bu döletlerni xitay hökümitining öch élishidin qorqup, bir nerse déyishtin özini tartidighan qilip qoydi. Mesilining eng chongimu mana mushu chüshenchidiki xataliq. Emeliyette, xitay hökümiti özining dunyadiki obrazigha diqqet qilidu we xelq'ara jama'etning tenqididin özini élip qéchishqa urunidu. Shunga döletlerning lidirliri xitaygha tutqan pozitsiyiside küchlük bolushi we bu jehette öz ara birliship heriket qilishi kérek.

Ilshat hesen ependimu bu heqte öz köz qarishini ipadilep, amérikining choqum öz qimmet qarishida ching turup, aldi bilen xitayni özi qol qoyghan xelq'araliq qanunlargha emel qilishini qolgha keltürüshi kéreklikini bildürdi.
Jeymis mén ependi bolsa hazirqi shara'itta xitaydiki bu weziyetni onglash üchün qilishqa tégishlik ishlarni mulahize qilip, “Xitayda siyasiy erkinlik we öktichilerning hoquqi mesilisini tilgha alghanda mumkin qeder qet'iy pozitsiyide bolush kérek. Herqaysi démokratik dölet hökümetliri xitayning bésim siyasitini tenqid qilishta choqum bir yengdin qol chiqirishi, peqet axbaratqa yépiq yighinlardila xitayni tenqid qilip qoymay, ochuq ashkara tenqid qilishi kérek. Biz shundaqla bésim siyasetlirige qatnashqan xitay emeldarlarni jazalaydighan yéngi usullarni tépip chiqishimiz kérek. Mesilen, némishqa kishilik hoquq adwokatlirini türmige solighan xitayning emeldarliri özining balilirini amérikadiki eng ilghar mekteplerge eweteleydu? xitaydiki réjim del bizning uning bilen qiliwatqan tijaritimiz yüzidin özgermeydu. Xitay fantaziyisi hem chüshenche xataliqi hem istratégiyilik xataliqtin ibaret. Shunga yéngi prézidént choqum hemme nersini yéngidin bashlishi kérek” dep bayan qilghan.

Erkinlik sariyining tetqiqatchisi médilin érpmu bizge qilghan sözide, xitaydiki kishilik hoquq weziyiti kishini ümidsizlendürsimu, emma amérikining uni tenqid qilishni toxtitip qoysa bolmaydighanliqini, eksiche téximu küchlük awaz bilen we téximu köp alaqe bilen kishilik hoquq xatirisini yaxshilashqa tirishishi kéreklikini bildürgen idi.