Xitayda ghulghula qozghighan ikki qanun we bu qanunlarning Uyghurlar bilen bolghan alaqisi

Béyjing tyen'enmén meydanidiki yol chirighining tüwrükige ornitilghan közitish kamérasining arqisida xitayning dölet bayriqi lepildewatidu.2019-Yili 15-mart, béyjing

“Jasusluqqa qarshi turush qanuni” we “Xewpsizlikni bashqurush we jazalash qanuni” ning Uyghurlar bilen alaqisi barmu?

Xitayning nopuzluq hökümet tor betliride yéqinda “Xewpsizlikni bashqurush we jazalash qanuni” gha tüzitish kirgüzüsh heqqidiki atalmish “Ammining pikrini élish” teshwiqati tarqilish bilen teng xitaylar arisida  her xil munazirilerge seweb boldi. 

Xitayning atalmish “Xewpsizlikni bashqurush we jazalash qanuni” xitay teweside 2006- yilidin bashlap ijra qilinishqa bashlighan bolsimu, yéqinda bu qanun'gha tüzitish kirgüzüsh teshwiqatining otturigha chiqishi xitaylar puqraliri arisida küchlük endishe qozghighan.   Téxi emdila bésiqqan atalmish “Jasusluqqa qarshi turush qanuni” gha tüzitish kirgüzüsh dolqunidin kéyin, mezkur qanun'gha “Tüzitish” kirgüzüsh teshwiqatining otturigha chiqishi kishini oylandurmay qalmaydu.

 Mezkur qanunning özgertish kirgüzülgen sinaq nusxisining  34- maddisida “Jungxu'a millitining  milliy rohini sundurup, könglini yérim qilidighan kiyim-kécheklerni kiygen, belgilerni ishletkenler؛ jungxu'a millitining milliy rohini sunduridighan teshwiqatlarda bolghan, buyumlarni ishletkenler we gep – sözlerni qilghanlargha jerimane qoyush yaki tutup turush jazasi bérilidu” namliq belgilime kishige ixtiyarsiz halda Uyghur élide 2017 – yilidin buyan yürgüzülgen “Diniy esebiylikning 75  xil ipadisi” namida Uyghurlarning zor kölemlik tutqun qilinip lagérlargha qamilish qismetlirini eslitidu. Eyni chaghda Uyghurlar hetta ay yultuzluq belge bar kiyimlerni kiygenliki, essalamu'eleykum dep salamlashqanliqi, nikahlan'ghanliqi, erebche kitablarni oqughan, saqlighanliqi, téléfonida erebche salam-sa'et sözliri, ipadiliri bolghanliqi seweblikla diniy esebiylik bilen eyiblinip  türme we lagérlargha  qamalghanidi. 

 Yillardin buyan gerche xitay mustemlikisi astidiki Uyghurlar irqiy qirghinchiliqni bashtin kechürüwatqan bolsimu, emma xitay puqralirigha nisbeten chégradin kirip-chiqish Uyghurlargha qarighanda mutleq erkinlikke ige dep qarashqa bolatti. Emma mezkur qanun'gha tüzitish kirgüzülgendin kéyin bolsa, xitay puqralirining bixeterlikimu chet'elge chiqqanliqi, chet'elliklerdek yasan'ghanliqi, chet'el mehsulatlirini ishletkenliki yaki birer éghiz gep – sözni xata qilip qalghanliqi seweblik tehditke uchrishi mumkin. Yene téxi,  atalmish jungxu'a millitining “Könglini aghritip qoyghan” liqi üchün éghir iqtisadiy tölemge qélishi yaki türmige qamilishi mumkin.

Yenimu inchikirek közitidighan bolsaq, Uyghur élide 2017-yili atalmish “Diniy esebiylikning 75 xil ipadisi” élan qilinishtin xéli burunla, xitay hökümiti nöwette tüzitish kirgüzmekchi bolghan “Bixeterlikni bashqurush we jazalash qanuni” bilen köp perqi bolmighan bir yerlik nizam ijra qilinishqa bashlighan. Yeni bu yerlik nizamning ismimu “Jem'iyet bixeterlikini uniwérsal bashqurush nizami” déyilgen.

 Mezkur nizam 2010- yilidin bashlap ijra qilinishqa bashlighan bolup, nizamning mezmunidin qarighinimizda atalmish “Üch xil küch” ler bolsa, dölet bixeterlikining eng chong düshmini dep éniqlima bérilgen. Shundaqla mezkur nizamda bashtin – axir “Üch xil küchlerge qarshi turush” qa alaqidar belgilimiler  békitilgen. Téximu heyran qalarliqi, puqralarning hökümetke masliship “Üch xil küchlerni éniqlash, pash qilish” qatarliq nurghun belgilimilirimu, nöwettiki  atalmish “Jasusluqqa qarshi turush qanuni” diki belgilimiler bilen oxshiship kétishidur. Gerche yerlik nizamlar bilen dölet qanuni arisida zor perq bolsimu, emma xitaydek bir dölette chiqirilidighan qanunlarning aldi bilen Uyghur yaki tibet qatarliq dölet bixeterlikige tehdit éghir dep qaralghan rayonlargha aldin sinaq qilinidighanliqi nurghun kishilerge sir emes elwette. Bu wejidin xitayda ghulghula qozghighan yuqiriqi ikki qanunning, Uyghur élide yolgha qoyulghan yuqiriqi ikki nizam bilen melum alaqisining barliqini ret qilalmaymiz.     

Chünki, Uyghur diyarida élip bérilghan“ Pütün xelqning  qesemyad”(全民亮剑) Namidiki “Üch xil küchlerdin chek – chégrani ayrip, meydanini bildürüsh herikiti” bolsun, yaki nöwette  teshwiq qiliniwatqan  “Pütün xelq jasuslarni tutush ” (全民抓间谍  )  herikiti bolsun, mahiyet jehette perqlenmeydu. Démek, Uyghurlarni “Üch xil küch” katégoriyesige ayrip irqiy qirghinchiliq élip bérishta, xitay xelqining bu jinayetke süküt qilishi bilen Uyghurlarning yéqinqi yillarda diniy étiqadi, milliy kimlikidin asta – asta  waz kéchish we tedrijiy xatalishishni qobul qilishqa yüzlinishining keynide yuqiriqidek xelq  arqiliq xelqni idare qilishtek siyasiy taktikining muhim rol oynighanliqini hés qilishqa bolidu. 

Jasusluq qilmishi asasen xitayning dölet mexpiyetliki bilen munasiwetlik bolup, Uyghur irqiy qirghinchiliqining mahiyitini yoshurush bolsa xitay üchün nöwettiki eng muhim we eng chong dölet mexpiyetliki hésablinidu.  Shundaqla bu mexpiyetlikning xelq'aragha ashkarilinishi, emeliyette xitayning hakimiyet bixeterlikige eng éghir tehdit élip kélidighanliqimu tebi'iy.

U halda Uyghurlar bashtin kechürüp kéliwatqan qismetlerning xitay rayonliridimu omumlishishi,   irqiy qirghinchiliqning xitay puqraliriningmu béshigha kélidighanliqini bildüremdu?

  Xitay mesilisini közitip kéliwatqan bir qisim analizchilar yaki közetküchiler yéqindin buyan derweqe bu xil endishilirini otturigha qoyushqa bashlidi.  Chünki Uyghurlar yéqinqi yillarda bashtin kechürgen biyologiyelik uchurlirining yighiwélinishi, keng kölemlik nazaret sistémisi, kopiratip tüzümi qatarliq türlük hadisilerning xitay ölkilirige kéngeygenliki ashkarilan'ghanidi. Derweqe, bu xil siyasetlerning xitay ölkilirige kéngiyishi her xil qiyaslargha seweb bolsimu, emma bu ikki mesilining arisida bir qisim perqlerning mewjutluqini körüp yétishimiz tes emes.  Uyghur irqiy qirghinchiliqi atalmish “Üch xil küch” namida Uyghurlarni katégoriyeleshtürüp, xitay jem'iyitide düshmen obrazini yaritish, yétim qaldurushtin kéyin, Uyghurlarni yiltizidin yoqitish we xitay millitige singdürüwétishni meqset qilip élip bérilghan irqiy qirghinchiliqtur. Emma bu jeryanda Uyghurlargha yürgüzülgen bir qisim siyasetlerning xitay ölkilirige kéngiyishini bolsa peqet irqiy qirghinchiliqni xelq'aradin yoshurush üchün qollan'ghan xewpning aldini élish taktikisi dep qarashqa bolidu.   Chünki, shi jinping yéqinda afriqadiki kések döletler yighinidin kéyin ürümchige barghinida  “Xitayning qudret tépishida shinjangning roli muhim” liqini alahide tekitligen. Yeni bu dégenlik, atalmish “Qudretlik xitay döliti qurushning achquchi shinjangda!” dégenlik bolup, Uyghurlarni boysundurushning özi shi jinping éytqan “Döletning qudret tépishi” gha munasiwetlik bolghan chong ish hésablinidu. Konkrét qilip éytqanda, Uyghurlarni irqiy qirghinchiliq bilen yoqitish we bu jinayetni xelq'aragha “Junggoche uslubta zamaniwilashqan yéngiche dölet qurush usuli” qilip körsitishte “Shinjang mesilisi” ning qandaq hel qilinishi hel qilghuch rol oynaydu.

Bu nuqtidin qarighanda, meyli xitayning “Jasusluqqa qarshi turush qanunigha tüzitish kirgüzüsh” bolsun yaki “Xewpsizlikni bashqurush we jazalash qanunigha tüzitish kirgüzüsh” liri bolsun, oxshashla birla meqset üchün, yeni Uyghurlar üstide ötküzgen jinayetlirini dawamliq türde yoshurup qélish üchün xizmet qilidighanliqida shek yoq.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.