Xitaydiki ishsizliqning sewebi iqtisadiy chöküshtin emes, belki xitayning “Uyghur siyasiti” sewebidindur

Yéqindin buyan xelq'ara uchur wasitiliride xitaydiki ishsizliq mesilisi küchlük munazire témisigha aylandi. Buninggha ulapla xitay hökümitining bu yil xitay yashlirining ishsizliq nisbitini élan qilmaydighanliqini jakarlishi, mezkur ghulghulilarni tarixtiki eng yuqiri pellige kötürdi. Shuning bilen xitaydiki ishsizliq mesilisi heqqide közetküchilerning xilmuxil perezliri otturigha chiqishqa bashlidi. Bularning köpinchisi nöwette xitay iqtisadida körülüwatqan chöküshke merkezleshkenidi. Halbuki, héchkim mezkur mesilining Uyghurlar bilen tolimu zich munasiwiti barliqigha diqqet qilmidi. Biz mezkur obzorimizda bügünki xitayda ishsizliq nisbitining künsayin éship bérishining Uyghurlar bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtilimiz.

Emeliyette xitay ölkiliridiki ishsizliq nisbitining éship bérishi, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishi bilen zich munasiwetliktur.

Melumki, xitayning déngiz yaqisi rayonliri xitayning “Islahat” we “Ishikni échiwétish” dewride aldin tereqqiy qilishqa yol qoyulghan rayonlardur. Shunga mezkur rayonlar xéli burunla xitayning sana'et we ishlepchiqirish merkizige aylinip, iqtisadiy jehettin küchlük tereqqiyatlargha érishken, ishsizliq nisbiti töwen bolup kelgen. Emma ötken esirning 80-we 90-yillirigha kelgende dunya weziyitide yüz bergen jiddiy siyasiy özgirishler, jümlidin sabiq sowétler ittipaqining parchilinishi, bérlin témining örülüshi we Uyghur rayoni bilen biwasite chégralinidighan ottura asiya ittipaqdash jumhuriyetlirining arqa-arqidin musteqil bolushidek bir qatar dramatik özgirishler xitayghimu tesir körsitishke bashlidi. Bu mezgillerde Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerning erkinlikke hemde téximu yüksek heq-hoquqlargha bolghan telepliri kücheydi, ularning erkinlik we démokratiye üchün élip barghan qarshiliq heriketliri ularning özliriningla milliy iradisini kücheytip qalmastin, belki yene xitay puqralirighimu tesir körsitishke bashlighanidi. Kommunist xitay hakimiyitining hemmidin bekrek ensireydighini we esla qobul qilalmaydighini, del sabiq sowét ittipaqidek parchilinish qismitige qélish idi. Bu wejidin xitay hem iqtisadiy tereqqiyatini saqlap qalalaydighan hem sabiq sowét ittipaqidek aqiwetke qalmaydighan mukemmel bir yol xeritisini sizip chiqishqa tirishchanliq körsetti. U bolsimu Uyghur élining iqtisadini tereqqiy qildurush bilen Uyghurlarning nopus qurulmisini téz sür'ette özgertish idi. Chünki xitay zémining altidin bir qismini igileydighan bu bipayan tupraqning asasliq ahalisi bolghan Uyghurlarning nopusini shalanglashturghanda, shundaqla ularning ornini xitay nopusi mutleq üstünlük bilen igiligendila, andin xitayni endishige salidighan éghir aqiwetlerning aldini élish imkani bolatti.

Derweqe, xitay hökümiti 1999-yili “Gherbni keng kölemde échish istratégiyesi” ni yolgha qoyup, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki xitay karxanilirining Uyghur éligha yötkilishige eng deslepki asasni yaratqan idi. 2010-Yili xitay hökümiti resmiy yosunda “Sana'et ishlepchiqirishini ottura we gherbiy rayonlargha yötkeshke yétekchilik qilish heqqidiki teklip” namida höjjet élan qildi. Bu yillar xitayning Uyghurlargha qarita atalmish “Qosh til ma'aripi” namidiki xitay tili ma'aripini jiddiy omumlashturushqa küchewatqan, “Yötkep ishqa orunlashturush” namida Uyghur nopusini xitay ölkilirige yötkep omumlashturuwatqan, Uyghur rayoni “Shinjanggha yardem” namida xitayning déngiz yaqisidiki 19 ölkisige bölüp bériwétilgen qabahetlik yillar idi. Bu yillarda Uyghurlar xitay ölkiliride “Oghri-yanchuqchi” atalghan, Uyghur élida “Üch xil küch” dep qarilan'ghan, “Xelq'ara térrorizm” gha baghlinip pütkül dunyada yétim qaldurulghan, Uyghur yashliri Uyghur bolghanliqi seweblik ishsizliqqa mehkum bolghan külpetlik yillar idi. . .

Démek, shu yillarda xitayning Uyghur nopusini xitay ölkilirige köchürüsh we xitay nopusini Uyghur éligha yerleshtürüsh pilani köngüldikidek dawam qilishqa bashlighan idi. Kommunist xitay ishghaliyiti bashlan'ghandin béri, xitay aqqunlirining Uyghur éligha köchüp kélishi bir künmu toxtap qalmighan bolsimu, emma 1949-yilidin 2005-yilighiche bolghan 50 yilgha yéqin waqitta köchüp kelgen xitay nopusi hökümet istatistikisida yenila 4 milyon 258 ming dep körsitilgen idi. Halbuki, 2010-yilidin kéyin Uyghur élidiki xitay nopusining tughulush nisbiti shiddet bilen yuqiri kötürülgen bolup, shuning bilen bir waqitta yene “Ixtisasliqlarni jelp qilish” , “Kespiy xadimlargha bolghan éhtiyajni qamdash” , “Shinjanggha yardem kadirlirini qarshi élish” dégendek türlük namlar bilen Uyghur éligha yötkep kélin'gen xitay aqqunlirining sani ilgiriki herqandaq dewrdin éship ketken idi. Xitay merkiziy hökümitining organ géziti bolghan “Nür géziti” (光明日报) ning 2021-yili 29-séntebirdiki “Shinjangning nopus tereqqiyatida yéngi alahidilikler körülüshke bashlidi” namliq bash maqalidiki bayanlar del buning delilidur. Mezkur maqalide 2010-yilidin taki 2020-yilighiche Uyghur élining nopus qurulmisida zor özgirishler bolghanliqi, Uyghurlar nopusining bu on yil ichide 1 milyon 623 ming adem köpeygenliki, xitay nopusining bolsa 2 milyon 174 ming adem köpeygenliki, buning ichidiki 1 milyon 948 mingning xitay ölkiliridin Uyghur éligha köchüp kelgen xitaylar ikenliki éniq tilgha élin'ghan.

Démek, qisqighine on yilda, Uyghur élidiki xitaylarning köpiyish nisbiti Uyghurlar bilen anche köp perqlenmeyla qalmastin, belki xitay ölkiliridin köchüp kélip, Uyghur éligha yerlishiwatqan xitaylarning köpiyish nisbiti ademni chöchütküdek derijide yuqiri bolghan. Téximu külkilik yéri, xitay hökümiti bu köchmenlerni atalmish “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérish” namida yötkep kelgenlikini teshwiq qilishi idi.

Shinjang ijtima'iy penler akadémiyesi jem'iyetshunasliq institutining bashliqi, xitaydiki atalmish “Uyghur mesilisi tetqiqatchisi” li shyawshya (李晓霞) ning “Uyghur ishlemchiler qoshunining tereqqiyati we hazirqi ehwali heqqide tekshürüsh” namliq doklatidimu, 2010-yili Uyghur aptonom rayonidiki yéza éshincha emgek küchlirining omumiy sani 2 milyon 197 ming bolup, buning ichide az sanliq milletler 83. 8 Pirsentni igileydighanliqi؛ ularning nuqtiliq halda aqsu, qeshqer, xoten, ili oblastigha merkezleshkenliki tilgha élin'ghan. Yuqiriqi wilayet we oblastlar Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan rayonlar bolup, Uyghurlarning ishsizliq nisbiti mezkur 2 milyondin artuq ishsizlarning asasiy gewdisini teshkil qilidighanliqi sheksiz. Eslide bundaq zor miqdardiki ishsizlar qoshuni tebi'iy halda xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki sana'et ishlepchiqirish liniyelirining Uyghur éligha yötkilishini yéterlik emgek küchi bilen teminleshke yétetti. Heyran qalarliqi, 2010-yilidin kéyin, Uyghurlar éshincha emgek küchliri namida xitay ölkilirige mejburiy yosunda téximu köp yötkilishke bashlidi. Halbuki, bu mezgillerde Uyghur yashliri mejburiy yötkiliwatqan xitay ölkiliride xitay yashlirining ishsizliq nisbiti intayin éghir idi. Uyghurlardiki ishsizliq nisbitining yuqiri bolushigha egiship yüz bergini bu mezgilde yene Uyghurlar nopusining töwenlep kétishi hésablinidu. “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning xitay ishliri tetqiqatchisi adriyan zénz 2021-yili élan qilghan 28 betlik “Hamilidarliqtin saqlinish, mejburiy tughut cheklesh: xitay kompartiyesining Uyghurlarning tughulush nisbitini kontrol qilish herikiti” namliq doklatida, Uyghurlar nopusining zor miqdarda aziyip ketkenlikige da'ir ispatlar körsitilgen.

Démek, 2010-yilidin 2020-yilighiche bolghan on yil ichide Uyghur élidiki xitay köchmenlirining shiddet rewishte köpiyishi bilen Uyghur nopusining téz sür'ette aziyishini sélishturidighan bolsaqla, nöwette ghulghula boluwatqan xitay yashlirining ishsizliq mesilisining emeliyette xitay hökümiti Uyghurlarni yoqitish üchün pilanliq keltürüp chiqarghan bir hadise bolghanliqini chüshineleymiz. Yeni, xitayning déngiz yaqisi rayonlirining ishlepchiqirish liniyelirini Uyghur éligha yötkesh pilanining özila, xitay ölkiliride ishsizliq nisbitining éship bérishigha tesir körsitidighan muhim amil hésablinidu. Shundaqtimu xitay hökümiti bu qedemni yenila ishench bilen aldi. Xitaydiki bu ishenchning menbesi del déngiz yaqisi rayonliridiki ishsizliq arqiliq, xitay nopusini Uyghur éligha zor miqdarda köchürüp yerleshtürüshtin kelgen déyishke heqliqmiz.

Xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingmu yéqinda afriqadiki “Kések döletliri” yighinidin qaytip udul ürümchige barghinida, Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkep ishqa orunlashturushqa yéteklesh, shundaqla xitay puqralirini Uyghur éligha köchüp kélip igilik tiklesh we yerlishishke righbetlendürüsh heqqide yolyoruq bergenidi. Shu wejidin nöwette xitayda körülüwatqan atalmish ishsizliq nisbitining éship bérishi, qandaqtur xitay iqtisadidiki chékinish sewebidinla bolmastin, belki buning asasliq sewebi del Uyghurlardur.

***

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]