“Xitaydin kéliwatqan xirislar” témisidiki yighinda Uyghurlar mesilisi muhim nuqta boldi

Uyghurlar mesilisi muhim nuqta bolghan “Xitaydin kéliwatqan xirislar” témisidiki yighinda guwahliq bergüchiler. 2018-Yili 4-dékabir, washin'gton.

Amérika kéngesh palatasigha qarashliq tashqi munasiwet komitéti qarmiqida birnechche tarmaq komitétlar bolup, ular amérika tashqi siyasitige biwasite munasiwetlik mesililer heqqide qerellik guwahliq bérish yighinliri achidu. Ene shu komitétlarning biri “Sherqiy asiya, tinch okyan we xelq'ara tor bixeterliki siyasiti komitéti” bolup, bu komitét asasliqi amérikining sherqiy asiya we tinch okyan rayoni bilen bolghan munasiwitige chétishliq mesililerni bir yaqliq qilidu.

4-Dékabir küni mezkur komitét “Xitaydin kéliwatqan xirislar” témisidiki guwahliq bérish yighinining üchinchi bölikini ötküzdi. Aldi bilen mezkur komitétning re'isi, amérika kéngesh palatasining ezasi kori gardnér söz aldi. U sözide amérika tashqi siyasiti ötken nechche on yil jeryanida xitayni soghuq urushtin kéyinki yéngi dunya tertipige élip kirish arqiliq uni erkinlik we démokratiyege bashlashni közligenlikini, emma nöwettiki munasiwetlik doklatlardin xitayning buning eksiche yolda méngiwatqanliqi melum bolghanliqi, shuning bilen birge xitayning bashqa döletlerning igilik hoquqini qurban qilish bedilige özlirining zomigerlik ornini tiklimekchi boluwatqanliqini, xitay we rusiyediki bu xil hakimmutleqliq asasidiki kéngeymichilikning nöwette amérikining dölet menpe'etige biwasite xirislarni peyda qiliwatqanliqini tilgha aldi.

Re'is gardnérning pikriche, shi jinping hakimiyetni qolgha alghandin buyan xitay hökümitining dunyagha zoriyiwatqan hakimmutleqliqi ichki qisimda démokratiye, insan heqliri we qanun arqiliq idare qilishning mislisiz derijidiki ayaq-asti bolushigha seweb bolghan. Buning eng zor qurbanliri bolsa Uyghurlarning eng éghir derijide basturushqa duch kélishide ipadilen'gen. Buning bilen shinjang Uyghur aptonom rayoni dep atiliwatqan bu rayondiki ghayet zor kölemlik lagérlar mesilisi otturigha chiqqan. Nöwette bu mesile amérika hökümiti we b d t ning zor diqqitidiki ishlardin bolup qalghan.

Shuningdin kéyin mezkur komitétning hey'et ezasi, amérika kéngesh palatasining ezasi édward markéy söz aldi. Umu özining xéli uzaq mezgillergiche xitay döliti xelq'aradiki erkin dunya sahesige élip kirilse siyasiy erkinlik jehette ilgirileshke érishidu, dep qarighanliqini, emma hazirqi ehwalning neq buning eksi bolup chiqiwatqanliqini tekitlidi. U sözining dawamida nöwette xitay hökümitining tibet rayonidiki basturushni Uyghurlar diyarida nechche qatlap ijra qiliwatqanliqini, shu sewebtin hemmila ademge melumluq bolghan “Bir milyon kishining ‛qayta terbiyelesh merkizi‚ namidiki lagérlargha qamilishi” heqqidiki ehwalning otturigha chiqqanliqini, Uyghurlarning hazir mushu yosunda özlirining milliy kimliki we diniy étiqadidin waz kéchishke mejburliniwatqanliqini bayan qildi. Shuning bilen birge nöwette xitay hökümitining xitay chégrasidin halqip amérikighiche qol uzitiwatqanliqini, yéqinda erkin asiya radiyosi Uyghur bölümidiki alte muxbirning uruq-tughqanlirini görü ornida élip ketkenlikini alahide tekitlidi.

Komitét ezalirining bayanliridin kéyin bügünki guwahliq bérishke teklip qilin'ghanlargha söz bérildi. Aldi bilen amérika tashqi ishlar ministirliqi qarmiqidiki insan heqliri we emgek ishliri bölümining mu'awin yardemchi mudiri skot basbiy söz aldi. U sözide hemmige ortaq heqlerni we tüplük erkinlikni qoghdashning izchil halda amérika tashqi siyasitining bir muhim terkibi qismi bolup kelgenlikini, bu halning buningdin kéyinmu dawam qilidighanliqini bildürdi. U shuningdin kéyin “Hazir keng kölemde dawam qiliwatqan, shundaqla eng qebih insan heqliri depsendichiliki” ning Uyghurlar diyarida otturigha chiqiwatqanliqini, 2017-yili apréldin bashlap xitay hökümitining bigunah Uyghurlardin az dégendimu 800 ming kishini lagérlargha qamiwalghanliqini, bu san heqqide amérika hökümitining “Ikki milyondin artuq kishi lagérlargha qamalghan bolushi mumkin” dep texmin qiliwatqanliqini sözlep ötti. Shuningdek bu lagérlardiki wehshiyliklerdin tashqi dunyaning bekmu az xewerdar boluwatqanliqini, shu sewebtinmu xitay hökümitining deslep bu lagérlarning mewjutluqini étirap qilmighanliqini, yéqinda ashu xildiki lagérlarda yatqan sabiq mehbuslardin méhrigül tursunning bu heqtiki guwahliq sözliridin lagérlardiki siyasiy mewqeni özgertish urunushi, islam étiqadi we Uyghurluq milliy kimlikidin waz kéchishke mejburlinish qatarliqlarning téximu ashkara bolghanliqini, bu lagérlarda hazir Uyghurlarning qandaq qabahetlik mu'amilige uchrawatqanliqini körüwélish mumkinlikini bayan qildi.

U sözining dawamida lagérlarning sirtidiki Uyghurlarning hayatimu lagérdin bek chong perq qilmaydighanliqini, hemmila jayni qaplighan saqchilar we tekshürüsh ponkitliri, meschitlerning chéqilishi, xitay kadirlirining Uyghurlarning öyliride “Tughqan bolush” namida yétiwalidighanliqini, bu zulumlardin qéchip chet'ellerge chiqip ketken Uyghurlarning yenila xitayning parakende qilishidin qutulalmaywatqanliqini, xitay hökümitining bésimi seweblik köpligen döletlerning shu jaylargha qéchip barghan Uyghur musapirlirini xitaygha qayturup bergenlikini tilgha aldi.

Bu qétimqi yighinda guwahliq bergüchilerning yene biri amérika tashqi ishlar ministirliqi sherqiy asiya we tinch okyan ishliri idarisining yardemchi mudiri lawra ston idi. U nuqtiliq qilip amérikining nechche on yillap démokratiye, ortaq heq-hoquqlar, jümlidin insan heqliri saheside pütün dunyagha ülge bolup kelgenlikini, emdilikte amérika bilen her tereplime munasiwet ornitiwatqan xitayning bolsa del bu mezmunlarning eksiche ish körüwatqanliqini, Uyghurlar diyaridiki shiddet bilen köpiyiwatqan lagérlarning buningdiki bir tipik misal ikenlikini, özige kelgen uchurlardin melum bolushiche bu kishiler arisida amérikining menggülük olturum hoquqigha érishkenler, amérika puqrasi bolghan kishilerning uruq-tughqanlirimu barliqini bayan qildi. Shuning bilen birge özlirining xitay terep bilen bolghan alaqidar söhbetlerde izchil bu mesilini tekitlep kéliwatqanliqini, lagérdikilerning ehwali heqqide tepsiliy melumat bérishni hemde ularni tézdin qoyuwétishni telep qilip kéliwatqanliqini, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompyo, amérika dölet mudapi'e ministiri jim mattis, mu'awin prézidént mayk pens, amérikining b d t diki bash elchisi nikki xaléy qatarliqlar izchil xitay hökümiti Uyghurlar diyarida ijra qiliwatqan basturushlarning xelq'ara jama'etke qandaq yosunda “Bixeterlik xirisliri” peyda qiliwatqanliqi toghriliq söz qiliwatqanliqini tekitlidi.

U sözining dawamida amérika tashqi ishlar ministirliqining ministirliqlar ara söhbetlerni teshkillep Uyghurlar diyaridiki basturush heriketliri heqqide köp qirliq muzakirilerni teshkilligenlikini, xitay hökümitining xitay-amérika munasiwetlirini Uyghurlarni basturushqa destek qiliwélishining aldini élish üchün xizmetler ishliniwatqanliqini, bu mesilide dunyawi miqyasta diplomatik birlikni ishqa ashurush közliniwatqanliqini éytip ötti. Shuning bilen birge özlirining izchil amérikidiki Uyghur muhajirliri bilen we amérika qanun organliri bilen uchriship, amérikidiki Uyghurlarning bixeterlikini qoghdawatqanliqini, dunyaning herqaysi jayliridiki amérika elchixaniliri we herqaysi hökümetlerning xeter astida qalghan Uyghur musapirlirigha hemdem boluwatqanliqi, emma xitay hökümitining Uyghurlar diyaridiki qilmishini tüptin özgertishte yenila xelq'araning ish birliki bolushi lazimliqini alahide tekitlidi.

Guwahliq bérishtin kéyin komitét re'isi we bashqa ezalar guwahliq bergüchilerdin alaqidar mesililer boyiche so'allar soridi. Bolupmu ularning “Amérika tashqi ishlar ministirliqi Uyghurlarning zulumgha uchrash mesiliside némilerni qildi?” dégen mezmundiki so'allirigha skot basbiy we lawra ston tégishlik jawablarni bérip, amérika hökümitining bu jehette bir qatar xizmetlerni qiliwatqanliqini bayan qildi. Bolupmu komitét re'isi gardnér ependi “Hazir chet'ellerdiki Uyghurlarni qoghdap qélish heqqide pikirler bar. Bolupmu Uyghurlarni mejburiy yosunda xitaygha qayturup bermeslik, xuddi bir qisim yawropa döletlirining qilghinidek Uyghurlarni xitaygha qayturushni toxtitishni amérika tashqi ishlar ministirliqi qollamdu?” dep sorighanda skot basbiy “Biz omumen herqandaq Uyghurni mejburiy yosunda xitaygha qayturup bérishke qarshi turimiz” dédi.

Shu qatarda komitét ezaliridin markéy ependi “Sizningche hazir lagérlargha qamalghan Uyghurlarning sani heqqide birer éniq melumat barmu?” dep sorighanda skot basbiy “Istixbarat organlirimizning melumatlirigha qarighanda nöwette lagérlargha solan'ghanlarni 800 mingdin birnechche milyon'ghiche, dep texmin qilmaqtimiz. Emma bu rayon'gha bérip ehwal igilesh imkanimiz bolmighanliqi üchün éniq sanni bilmeymiz” dédi.

Yighinning so'al-jawab bölikide yene amérika-xitay soda munasiwitide insan heqlirining qandaq orun igilishi, Uyghurlarning basturushqa uchrishigha qarita musulmanlar dunyasini qandaq heriketke keltürüsh qatarliq köpligen témilar boyichimu so'allar soraldi.

Melum bolushiche, bu qétimqi yighinning xatiriliri amérika tashqi ishlar ministirliqi, aq saray we dölet mejlisige sunulidighan bolup, ularning xitaygha qaritilghan tashqi siyasetlerni tüzüshide muhim paydilinish matériyali bolidiken.