ши җинпиң 20-қурултай арқилиқ хитайниң һәрбий вә мәмурий һоқуқини давамлиқ пүтүнләй чаңгилиға алғандин кейин, хитайниң образи вә тәсири йәнә бурунқидәк боламду? хитай йәнә дуня бойичә иккинчи чоң иқтисадий күчкә игә дөләт болаламду? ғәрб дуняси хитай билән қандақ муамилә қилиши мумкин? дегәндәк соаллар муһакимә қилинмақта.
27-өктәбир күни, америкада чиқидиған "ташқи сиясәт" журнилида "явропа билән америка хитай мәсилисидә бир-биригә йеқинлашмақта" намлиқ мақалә елан қилинған болуп, ғәрб әллириниң хитайға болған сәлбий қаришиниң барғансери күчийиватқанлиқи, хитай әгәр тәйвәнгә һуҗум қилса, америка вә явропа дөләтлириниң хитайға қарши турушта бирликкә келәләйдиғанлиқи, әмма тәйвәнгә әскәр чиқириш яки қорал сетип бериш мәсилисигә кәлгәндә, ғәрб әллиридики хәлқләрниң буни қоллаш нисбитиниң чәклик икәнлики оттуриға қоюлған.
түркийә һаҗәттәпә университети дотсенти, истратегийә мутәхәссиси, доктор әркин әкрәмниң қаришичә, америка билән явропа гәрчә ортақ мәдәнийәт вә қиммәт қарашқа игә ғәрб дөләтлири болсиму, дөләт мәнпәәти һәммидин әла болғини үчүн уларниң арисида бәзи ихтилапларму мәвҗут икән. хитай дәл буниңдин пайдилинишқа урунидикән.
мақалидә көрситилишичә, хитайниң русийәни қоллиши, кишилик һоқуқни дәпсәндә қилиши, әнглийә парламент әзалири вә бәзи мутәхәссисләргә өч елиш характерлик җаза чәклимиси қоюши, хәлқара содида адил болмаслиқи вә бәзи дөләтләргә иқтисадий тәһдит селиши, тәйвәнгә һәрбий бесим қилиши қатарлиқлар явропани хитай сияситигә қайта қарап чиқишқа мәҗбурлиған амиллар икән. ши җинпиңниң давамлиқ һоқуқ тутуши хитайниң йәнила шу йолни давам қилидиғанлиқи вә ғәрб әллири билән дүшмәнлишидиғанлиқидин дерәк беридикән.
әмма явропа дөләтлири ичидә германийә билән италийәниң хитай билән болған сода мунасивити бәкму күчлүк болуп, "явропа хәвәрлири" ториниң 26-өктәбир күнидики хәвиридә ейтилишичә, германийә хитайниң җоңйүән деңиз транспорт ширкитигә һамбург портиниң 25 пирсәнт пейини сетип беришкә қошулған.
доктор әркин әкрәмниң билдүрүшичә, америка билән явропа иқтисад, тиҗарәт ишлирида хитай билән һәмкарлашсиму, сиясий мәсилә вә қиммәт қарашлирини қоғдаш җәһәттә хитайға қарши бирликтә һәрикәт қилалайдикән.
германийә маршал фонди 5-айниң 26-күнидин 7-айниң 11-күнигичә америка вә явропада әл райини синаш паалийити елип барған болуп, 14 дөләттики хәлқниң пикирини елиш нәтиҗисидә уларниң хитайни барғансери яман көридиған болуп қалғанлиқи мәлум болған. ши җинпиң дәвридики хитайниң һәр даим "урушқақ бөрә" дипломатийәси елип барғанлиқи буниңдики асаслиқ сәвәб икән.
әмма хәлқара мунасивәт һәр даим дөләт мәнпәәтини асас қилидиған болғачқа, барлиқ явропа дөләтлирини америка билән тамамән бирдәк ойлап, бирдәк һәрикәт қилиду дегили болмайдикән. германийә маршал фондиниң әл райи доклати явропа билән хитайниң мунасивитиниң йәнила мурәккәп вә мүҗмәл икәнликини көрсәткән болуп, 30 пирсәнт явропалиқ техи хитайниң дост-шерк, риқабәтчи яки рәқиб икәнликини билмәйдикән.
оксфорд омния хәлқара тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси вә баш директори елина бернини (Elena Bernini) зияритимизни қобул қилип, явропа билән хитайниң мунасивитиниң һәқиқәтән мурәккәп икәнликини билдүрүп мундақ деди: "йеқинда йүз бәргән вәқә, йәни ху җинтавниң партийә йиғинидин чиқириветилиш вәқәсидин қариғанда ши җинпиңниң диктаторлуқи кәлгүсидә техиму күчийиду. мәнчә америка вә униң билән бир йолдики дөләтләр хитай билән яхши өтимиз дәп йүрмәслки керәк, болмиса хитай техиму зораванлишиду. германийә маршал фондиниң доклатидинла әмәс, башқа көрсәткүчләрдин қариғандиму явропа билән хитайниң мунасивити мурәккәп, бу хил мурәккәп мунасивәт явропа рәһбәрлириниң хитай билән болған иқтисадий мунасивитидә ипадиләнмәктә. улар бу арқилиқ хитайниң сиясий өктәмлики, җүмлидин ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәк қилмишлирини қоллимақта".
елинаниң билдүрүшичә, америка билән явропа хитайға бирликтә тақабил турушта ишни алди билән иқтисад вә содидин башлиши, хитайдики мәҗбурий әмгәкни чәкләштә бирдәк тәдбир қоллиниши керәк икән. у бу һәқтә мундақ деди: "явропа билән америка хитай ишлирида бирликкә кәлсә, йәни явропаму американиң йолида меңип, хитайдин айрилиш истратегийәсини йолға қойса болиду. бу истратегийә явропа иттипақидин хитайға тақабил турушта күчлүк болушни, шундақла явропа иттипақиға әза дөләтләрдин мәҗбурий әмгәк шараитида ишләпчиқирилған тәйяр мал яки хам әшяни киргүзмәсликни тәләп қилиду. очуқ ейтқанда, шинҗаңни мәҗбурий әмгәк мәркизи дейишкиму болиду".
мақалидә билдүрүлүшичә, илгири бәзи явропа дөләтлири хитайға тақабил турушта америка билән бәк йеқинлишип кетишни халимиған, әмма кейинки сиясий тәрәққиятлар атлантик окянниң икки тәрипидики бу дөләтләрни бир-биригә зор дәриҗидә йеқинлаштурған. болупму, ши җинпиң қайта чиқип, тәйвәнни игиләш нийитидин янмайдиғанлиқини оттуриға қойғандин кейин, ғәрб әллири хитайға ортақ тақабил турушниң тәхирсизликини тонуп йәткән. һалбуки германийә маршал фондиниң әл райини синаш доклатидин қариғанда, әгәр хитай тәйвәнгә һуҗум қилған тәқдирдә, америкадики 8 пирсәнт адәм тәйвәнни қорал билән тәминләшни, 7 пирсәнт адәм әскәр әвәтишни қоллайдикән; әмма явропада бу нисбәт 3 пирсәнткиму йәтмәйдикән. германийәдә 43 пирсәнт, фирансийәдә 39 пирсәнт, италийәдә 34 пирсәнт адәм хитайни пәқәт сода риқабәтчиси дәп қарайдикән.
доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, хитай өзиниң иқтисадини васитә қилип туруп, ғәрб әллиригә "урушқақ бөрә" дипломатийәси қоллинидикән һәмдә америка аҗизлиған вә америка билән явропаниң мунасивити бузулған пәйт кәлгәндә тәйвәнни елишқа урунидикән.
мақалидә мундақ дейилгән: "явропа бойлирида давамлишиватқан украина уруши, енергийә кризиси қатарлиқ мәсилиләр һазирчә җиддий мәсилиләр болуши мумкин. әмма хитайниң сиясити атлантик окяндин һалқиған мунасивәтләргә узун муддәт тәсир көрситиду. америка билән явропа хитайниң қилмишлиридин қанчә нәпрәтләнсә, уларниң өзара һәмкарлиқиму шунчә күчийиду".