Ataqliq amérika xitayshunasi xitaygha taqabil turush zörürlükini tekitlidi

Amérikidiki tonulghan xitay ishliri tetqiqatchisi élizabét ékonomiy xanim “Tashqi ishlar” zhurnili tor bétide xitay dölet re'isi shi jinping we uning mezgilidiki xitay intayin tepsiliy chüshendürülgen bir zor kölemlik maqale élan qildi. U maqalisige “Xitayning yéngi inqilabi - shi jinping xanidanliqi” dep mawzu qoyghan. U maqalisining bash qismida aldi bilen shi jinping mezgilide yüz bergen özgirishler heqqide toxtalghan.

Élizabét ékonomiy xanimning qarishiche, shi jinping hakimiyetke chiqip uzun ötmeyla özining hakimiyitini mustehkemlesh üchün nahayiti téz heriketke ötken we özining siyasiy reqiblirini yoqatqan. U özi bilen birlikte xitay kompartiyesinimu küchlendürgen. Mesilen, ilgiri dölet organliri we karxaniliridiki alliqachan ismila qalghan “Partiye yachéykiliri” ni qaytidin kücheytken, hetta xususiy shirketlergimu “Partiye yachéykisi” qurup, ularnimu bashqurush astigha alghan. Qisqisi, shi jinping mezgilide xitay kompartiyesining tesiri iqtisad we ijtima'iy jem'iyetning barliq sahelirigiche yétip barghan. Chégra ichidin halqip, xitayning xelq'aradiki tesirinimu ashurushqa heriket qilghan. Shi jinpingning buningdiki eng chong wasitisi “Bir belwagh bir yol” qurulushi bolghan. Xitay karxaniliri bu qurulush arqiliq 34 dölettiki 76 portning ishlitish hoquqini qolgha keltürgen. Bu portlargha hetta xitay armiyesining herbiy paraxotlirimu kelgen. Shi jinping hökümiti yene, özining döletni idare qilish usulini xelq'aragha éksport qilip, sudan, éfiyopiye qatarliq dölet hökümetliridiki xadimlarni qandaq qilghanda axbarat we jama'et pikirini ünümlük kontrol qilish, qaysi alaqidar qanun-maddilarni turghuzush, qaysi nazaret téxnikilirini sétiwélish qatarliqlar boyiche mexsus terbiyeligen.

Élzabét xanim maqaliside, shi jinping hökümitining kéyinki yillarda dölet karxanilirini yardem bilen teminlep, ularni küchlendürgenning eksiche, chet'el karxanilirining xitay bazirigha erkin kirishini cheklep, ularni özining téxnikisini tapshurushqa yaki qollan'ghuchilargha a'it uchurlarni tapshurushqa qistighanliqi, chet'ellerdiki xitay jama'iti, bolupmu oqughuchilirini heriketke keltürüp, kompartiye teshwiqatini qildurghanliqi, ulardin paydilinip, dalay lamagha qarshi namayish uyushturush qatarliqlarni körsetken.

U maqaliside yene chet'ellerdiki oqughuchiliri we bir qisim xitay jama'iti ezalirini chet'ellerde kompartiye siziqida mangmighan xitayliqlargha bésim qilishqa, xongkong we teywen mesiliside kompartiyening awazi bolushqa salghanliqi, amérika uniwérsitétlirida pikir erkinlikige selbiy tesir peyda qilghanliqi, qisqisi shi jinpingning “Yéngi inqilabi” arqiliq xitay ichidin halqip iqtisadiy we siyasiy jehettin dunyaghimu selbiy tesir körsitishke bashlighanliqini tekitligen.

Undaqta, shi jinping kontrolluqidiki xitaygha qandaq taqabil turush kérek? élizabét ékonomiy xanim bu heqte toxtilip mundaq dégen: “Shi jinping inqilabining yadrosi del amérika teshebbus qilip kéliwatqan xelq'araliq qa'ide-ölchemlerge riqabet élan qilishtur. Tramp hökümiti emdi amérikining qimmet qarishini xitayda qattiq bir irade bilen yolgha qoyushni özige aldinqi shert qilghan halda tengdash bir riqabetni élan qilishi kérek. Amérika peqetla asiya-tinch okyan rayonida küchlük bir herbiy mewjutluqni dawam qildurushla emes, belki rayonda erkin tijaret we démokratiyeni qollashni dawam qilidighanliqinimu namayan qilishi kérek. Shuning bilen birge, amérika özining mudapi'esini kücheytish kérek. Amérika emdi xitay tereqqiy qilghanséri erkinliship mangidighanliqigha ishinip, öz iqtisadiy we siyasiy xewpsizlikide qurban bériwerse bolmaydu. Yillardin béri, washin'gton xitayning eqliy mülk oghriliqi we tengsiz tijaret qilishigha melum derijide chidap keldi. Chünki, amérika xitayni bazar iqtisadi we qanun arqiliq döletni idare qilishni öginiwatidu, mushu yolda ilgirilewatidu” dep ishen'gen idi. Biraq, emdi, emeliyetning undaq emesliki éniq bolghan iken, amérikining xitaygha qarshi tedbir almasliqqa héchqandaq bir sewebi yoq”.

Élizabét ékonomiy xanim maqalisining dawamida amérika hökümitining qandaq konkrét ishlarni qilishi kérekliki heqqide töwendiki tekliplerni otturigha qoyghan. U aldi bilen, amérika hökümitining xitaygha ünümlük taqabil turush üchün choqum uzun muddetlik we yéngi bir siyaset turghuzup chiqishi, xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushi astida afriqa we bashqa jaylardiki pa'aliyetlirige qarshi bir istratégiyelik pilan tüzüshi kéreklikini bildürgen. U shundaqla yene, xitaygha qaratqan siyasetning ünüm bérishi üchün aldi bilen amérikining öz prinsiplirigha qet'iy emel qilishi kérekliki, jümlidin, tinch okyanning ochuq we erkinlikige kapaletlik qilishi, bu rayondiki shérik döletler bilen bolghan alaqini kücheytishi, asiya-tinch okyan rayonidiki döletlerge xitayning meblighidin bashqa meblegh menbelirini tallash imkaniyiti bilen teminlishi, teywenni qollishi kéreklikini tekitligen. U: “Bir belwagh bir yol istratégiyesige taqabil turush üchün, amérika tereqqiy qiliwatqan döletler bilen sheher qurulushi we pen-téxnika saheside hemkarliship, xitayning bu sahelerni qolgha keltürüshining aldini élishi kérek” dégen.

“Bir belwagh bir yol” qurulushi heqqide mexsus tetqiqat élip bériwatqan doktor kandidati, Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi élzabét xanimning qarashlirigha mas halda xitayning “Bir belwagh bir yol qurulushi” pilani heqqide toxtilip, “Bir belwagh bir yol” qurulushining “Kélechekni belgileshke munasiwetlik” dep körsetti. U öz qarashliri mundaq sherhlidi: “Bir belwagh bir yol qurulushi xitayning dunyagha tesir körsitish bolupmu iqtisadiy jehettin tesir körsitish pilani. Gerche xitay bir belwagh bir yol qurulushining siyasiy menisi heqqide bek toxtalmisimu, emma u bu qurulushqa bek zor meblegh séliwatidu. Démek, buninggha oxshash qurulushlar bir dölet we yaki rayonning kelgüsining qandaq bolidighanliqini belgileydu. Dunya kelgüside qandaq bolushi kérek? xitayning bir belwagh bir yol qurulushimu yaki yawropa we amérika qatarliq döletler otturigha qoyghan bashqa pilanlar boyiche bolushi kérekmu? démek, bu qurulushlar hemmisi kélechekning qandaq bolidighanliqini belgilesh üchün ishlitilidu shunga hazir amérika we yawropa ittipaqi buninggha diqqet qiliwatidu”.

Élzabét xanim amérikining démokratiyeni ilgiri sürüsh pa'aliyetlirini kücheytishi heqqidimu mexsus toxtilip mundaq dégen: “Xitay hökümitining bashqa döletlerning siyasiy sistémisigha tesir körsitish üchün heriket qilishi amérika derhal tedbir élishqa tégishlik bir mesilidur. Amérika hökümiti döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi, döletlik démokratiye tetqiqat merkizi we asiya fondi qatarliq organlarni yéqindin qollap, dunyadiki siyasiy jehettiki erkinlishish pa'aliyetlirini kücheytish arqiliq xitayning diktatoriliq qimmet qarashlirini dunyada keng yéyishige taqabil turushi kérek”.

Amérika Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependi bu heqte toxtilip amérikining démokratiyeni ilgiri sürüsh xizmetlirini kücheytishining amérika we dunya üchün muhimliqini bildürdi.

Élzabét xanim yene, amérika hökümitining “Undaq qazan'gha mundaq chömüch” qilishi kéreklikini bildürüp, “Xitay hökümiti bashqilarning xitay ichide iqtisadiy we siyasiy menpe'etke érishishige yol qoymaywatidu emma özi bashqa döletlerde mushu menpe'etliri üchün heriket qiliwatidu. Hazir tramp hökümiti üchün öz-ara menpe'et yetküzüshning qa'idilirige bir qarap chiqip, xitay amérikigha néme qiliwatqan bolsa, xitayghimu shuni qilidighan waqit keldi” dégen. U buninggha bezi misallarni körsitip, “Xitayda amérikining herxil ijtima'iy qurulushlirigha yol qoyulmighan iken, u halda amérikidiki kungzi institutliri we mekteplirini bikar qilish, xitay shirketlirini amérikidiki bezi bir türlerge meblegh salalmaydighan qiliwétish, xitayni xelq'ara qa'ide-tüzümlerge boysunushqa mejburlash” qatarliq bir qatar tekliplerni bergen. U maqalisi axirida xitaygha qarita keskin tedbir élishning zörürlükini körsitip: “Yaxshi yéri, xitay dölet re'isi shi jinping öz siyasetliri arqiliq éniq meqsitini ashkarilap berdi. Shunga emdi amérikining buninggha keskin bir inkas qayturmasliq üchün héchqandaq bir sewebi qalmidi” dep yazghan.