Béyjingning “Xitaylashturush istratégiyesi” we Uyghur rohining qarshiliqi

2023-Yili 22-yanwar xitayning qemeriye yili boyiche yéngi yil bayrimi hésablinidu. Xitaylarning mezkur bayrimi adette budda dinidiki maytériya butsatwaning tughulghan künini tebiriklesh en'enisidin shekillen'gen dep qarilidu. Gerche bu bayram xelq'arada “Xitay chaghani” dep qobul qiliniwatqan bolsimu, emma mezkur bayramning diniy bayram ikenliki munazire telep qilmaydighan heqiqettur. Yéqinqi bir qanche yildin buyan, Uyghurlarning her yilidiki “Xitay chaghani” ni atalmish “Xitay tughqanliri” bilen birlikte, öylirige xitayche mesnewiy chaplap, birlikte tügüre tügüshüp, bir a'ile kishiliridek ötküziwatqanliqi xitay taratqulirida keng teshwiq qilinip kelmekte. Igilinishiche, bu yilqi “Xitay chaghani” mu awwalqi yillarqidin téximu kéngiyip, Uyghur élining herbir yéza-qishlaqlirighiche bir tutash ötküzüliwatqanliqi melum.

Melumki, herqandaq bir milletning en'eniwiy bayramliri shu milletning uzaq tarixi we medeniyiti bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu. Uyghur en'enilirimu del ularning uzaq tarixta yaratqan yüksek medeniyetlirining shahiti süpitide bügün'giche dawam qilip kelgen. Shunga Uyghurlarning héyt-bayramlirimu esirlerdin buyan özige xas bolghan güzel uslublarda tebiriklinip kélin'gen. Uyghurlar öz bayramlirigha qandaq hörmet bildürgen bolsa, bashqa milletlerning héyt-bayramlirighimu shundaq hörmet bildürüp kelgen bir xelqtur. Uyghurlar kéyinki mustemlike tarixida xitay köchmenlirining Uyghur diyarida köpiyishi we jama'et bolup öz bayramlirini qutluqlashlirigha hörmet qilip kelgen bolsimu, emma xitaylarning en'eniwiy bayramlirini qutlashni we ötküzüshni adet qilghan emes. Bu noqtidin éytqanda, Uyghurlar pütkül millet gewdisi bilen xitayning irqiy qirghinchiliqigha duch kéliwatqan bügünki bu éghir weziyette, “Chaghan” din ibaret xitaylarning en'eniwiy diniy bayramini “Milliy en'ene” süpitide qobul qilishi, eqilge esla sighmaydu.

RFA

Undaqta, xitay taratquliri teshwiq qiliwatqan “Chaghan ötküziwatqan bextlik Uyghurlar” mesilisini qandaq chüshinish kérek?

Bu mesilini chüshinish üchün gepni xitayning “Shinjangni yéngiche idare qilish istratégiyisi” din bashlashqa toghra kélidu. Atalmish “Shinjangni yéngiche idare qilish istratégiyisi” ning kélip chiqishini eng uzun bolghanda belkim déng shyawping dewridiki “Islahat-échiwétish” dewrige baghlash mumkin. Bundaq déyishtiki seweb, déng shyawping atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” siyasitini yolgha qoyush bilen tengla, Uyghurlarni bingtu'endin ibaret bir herbiy küchning nazariti astigha alghanidi. Chünki déng shyawping eyni chaghda Uyghur diyarini tereqqiy qildurush üchün, aldi bilen muqimliqni kapaletke ige qilish kéreklikini otturigha qoyghan idi. Muqimliq üchün bingtu'enni eslige keltürüshning özila, xitayning herbiy küch bilen Uyghurlarni tézginlesh, yeni Uyghurlarni düshmen katégoriyesige élish pilanini tüzgenlikini köriwélishqa bolidu. Uyghurlarning buninggha bildürgen naraziliqliri we qarshiliqliri, jyang zémin dewride “Térorluq, milliy bölgünchilik we diniy esebiylik” tin ibaret “Üch xil küch” dep qarilan'ghan we xelq'ara térorluqning bir uchigha baghlap qoyulghanidi. Téximu éniqraq éytqanda, déng shyawping we jyang zémin dewri, xitayning Uyghurlarni boysundurush istratégiyesige puxta sélin'ghan bir dewr, dep qarashqa bolidu.

Xu jintaw dewrining axiriqi yilliri we shi jinping dewri bolsa “Shinjangni yéngiche idare qilish” istratégiyesi xitay hökümiti teripidin resmiy yosunda “Dölet istratégiyesi” derijisige kötürülgen teshwiq qilinishqa bashlighan dewr hésablinidu. Bu wejidin 2010-yili échilghan atalmish “Birinji qétimliq merkezning shinjang xizmiti yighini” da, Uyghur diyari xitayning 19 ölke-sheherlirige bölüp bérildi. Xitayning 19 ölke-sheherliri “Shinjanggha yardem bérish” namida Uyghur élini bölüshüwalghandin kéyin, ular Uyghur diyarini ma'arip, sehiye we dawalash, soda-sana'et, medeniyet we pen-téxnikadin ibaret besh chong sahe boyiche “Tereqqiy qildurush” qa qesem qilishti. Bu qesemning toluq atilishi “Esli meqsetni unutmaymiz, burchimizni este saqlaymiz!” (不忘初心牢记使命) bolup, bu qesem xitayning ichkiy ölkiliridin Uyghur éligha “Yardem” kelgen herbir shexske meslek qilindi. Téximu konkirétraq qilip éytqanda, atalmish “Shinjanggha noqtiliq yardem” (对口援疆) siyasiti namida Uyghur éligha kelgen her bir xitay del yoquriqi qesemni özige qibilname qildi!

2010-Yili atalmish “Yardem” lerning katégoriyesige kirgüzülgen “Medeniyet” türide, “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” sho'ari eng muhim xizmetlerning biri qilip békitildi. Del bu chaqiriqning türkiside, 2013-yili shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékritariliq wezipisini ötewatqan jang chünshyen, “Üch xil küch” ke qarshi turushta “Besh qulup, besh achquch” nezeriyesini otturigha qoydi. U bazargha salghan bu atalmish yéngi nezeriye _ “Medeniyet mesilisini medeniyet bilen؛ idiye mesilisini, idiye bilen؛ örp-adet mesilisini örp-adet bilen؛ diniy mesilini diniy qa'idiler bilen؛ térorluq we esebiylik mesilisini qattiq zerbe bérish bilen hel qilish” tin ibarettur. Démek, jang chünshyen dewridila Uyghurlarning idiyesini “Özgertish” üchün ularni “Qayta terbiyelesh” ؛ diniy mesililerni hel qilish üchün “Islam dinini xitaychilashturush”, “Térorluq we esebiylik” ni yoqitish üchün Uyghurlarni tutqun qilish, lagérlargha qamash yaki zerbe bérish pilani tüzülüp bolun'ghan idi. Bügünki künde Uyghurlarning “Chaghan ötküzüsh” ke mejburlinishimu emeliyette atalmish “Besh achquch” ning ichidiki “Medeniyetni medeniyet bilen, örp-adetni örp-adet bilen, islam dinini ‛xitaychilashturush‚ bilen” hel qilishtek istratégiyening bir qismi idi!

U halda, atalmish “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” qurulushi Uyghurlargha qandaq shekilde élip bérildi? Uyghurlar öz medeniyitige qilin'ghan bu tajawuzchiliqni qobul qildimu?

Bu so'allargha jawab bérish unche asan bolmisimu, emma xitayning nentong j x tori (南通公安网) da 2018-yili 4-öktebir élan qilin'ghan bir maqale, bu mesilining bir qisim kartinilirini bizge eynen échip bérelishi mumkin. Mezkur maqale “Bir Uyghurning éytqanliri: ‛halal‚ dégen tamni örüp tashlayli, yémek-ichmeklirimizdiki chekleshler béshimizgha bala bolmisun!” dégen témida yézilghan. Bu maqale bingtu'en 3-diwiziyesi qeshqer charwichiliq rayoni jama'et xewpsizlik bashqarmisining partkom ezasi, mu'awin bashqarma bashliqi mijit qadirning namida yézilghan. Maqalide mijit qadirning kichikidin xitaylar bilen arilash muhitta ösüp chong bolghanliqi, her yili héyt-bayramlarda öz a'ilisining xitay qoshniliri bilen öz ara héytliship we tamaqqa chaqiriship, hetta “Xitayche ghiza” linip yashap kelgenliki bayan qilin'ghan. Mijit qadir maqaliside hetta bir qétim birge oynaydighan xitay dosti uni öyige chaqirip, “Héchkim körmigendin kéyin, choshqa göshini tétip baqe?” déginide, uning néme üchün özige shundaq dégenlikini chüshenmey heyran qalghanliqi, musulmanlarning choshqa göshi yémeydighan qa'idisi bolsimu, emma Uyghurlarning hemmisi musulman emesliki, Uyghurlardimu choshqa göshi yéyishni chekleydighan birer qa'idining esla yoqliqi. . . Ilgiri sürülgen. Maqalining dawamida mijit qadirning bu heyranliqqa qandaq jawab tapqanliqi mundaq bayan qilinidu: “So'allirimgha jawab izdep téngirqap yürgen künlirimde, maralbéshi nahiyesi ‛elge nep yetküzüsh‚ (访惠聚) xizmet guruppisining rehbiri yüsüpjan réshitning ‛dostum, men üchün musulmanche ashpuzul izdep yürmisingizmu bolidu‚ témisidiki maqalisini uchrattim. Yüsüpjan rishit öz béshidin kechürgenliri asasida nurghun Uyghurlarning yürek sadasini otturigha qoyup, men we bashqa Uyghurlarni yémek-ichmekte ‛azatliqqa chiqardi‚. . . Men 40 nechche yil jenubiy shinjangda xizmet qildim. Musulmanlarning ‛halal‚ yéyish aditi xuddiy bir körünmes tamdek, xitaylar bilen Uyghurlar arisida tosaq peyda qilip, ariliqimizni yiraqlashturiwetti. Diniy qa'idilerning hemmisini milliy en'ene qiliwélishning özila radikal, esebiy qarash hésablinidu. Közitishimche, nurghun kishilerning ‛halal‚ heqqidiki chüshenchisi perqliq. Ularning qarashlirini qandaq qilghanda özgertish mumkin? men özümning Uyghur bolghanliqidek artuqchiliqim bilen ularning turmushidiki kichik ishlardin tartip, örp-adetlergiche ilmiy deliller bilen chüshenche bérip, özüm ülge bolup, etraptikilerning teshebbuskarliq bilen radikal, ashqun idiyilerni pash qilishi, qarshi turushigha türtke boldum. Méning tesirimde etrapimda nurghun kishiler bu xil ‛halal kishenliri‚din qutuldi”.

Derweqe, yoquriqi maqalidin shuni hés qilalaymizki, Uyghurlarning musulmanche yémeklik yéyish heqqimu “Radikalliq we esebiylik” ke baghlinip cheklen'gen. Bundaq ehwalda xitaylar birlikte “Chaghan ötküziwatqan bextlik Uyghurlar” ning meydan'gha kélishila emes, belki buningdin kéyin kündin-kün'ge köpiyidighanliqi tebi'iy. Halbuki mesilining tügüni, xitay hökümitining Uyghurlarni tüp yiltizidin yoqitish istratégiyesining bu xil usulda royapqa chiqish-chiqmasliqida.

Uyghurlar yiraq qedimki dewirlerdin buyan shamanizm, zerdushtluq (ateshperestlik), buddizm, manixizm qatarliq köp xil dinlargha étiqad qilghan hemde shu dinlar bilen munasiwetlik bolghan köp qatlamliq medeniyet berpa qilghan bolsimu, emma miladiye 10-esirdin étibaren pütkül millet gewdisi bilen islam dinigha étiqad qilishqa bashlighan. Shuningdin buyanqi ming yildin artuq waqit jeryanida, islamiyet eqidisi Uyghurlarning kimlikini shekillendürgen eng muhim amillarning biri boldi. Bu jeryanda gerche Uyghurlarning til-yéziq we örp-adetliride nurghun özgirishler yüz bergen bolsimu, emma ularning Uyghurluq kimliki taki bügün'giche özgergini yoq. Dunyada yehudiylardek nechche ming yillar sersan-sergerdan bolup, axiri öz wetinini qayta qurup chiqalighan؛ shundaqla siganlardek wetensiz qalghan we irqiy qirghinchiliqqa uchrighan, emma esla yoqalmighan milletlermu mewjut. Xitayning Uyghurlarni nishan qilghan yoquri téxnika we yépiq shekildiki irqiy qirghinchiliqi, Uyghur jem'iyitige toldurghusiz ziyanlarni élip kelgen bolsimu, emma ularning buningliq bilen yoqilip kétishi natayin! chünki Uyghurlar nechche ming yillardin buyan éghir tarixiy sinaqlardin ötken, özining ichkiy énérgiyesi bilen mewjutluq iqtidarini héchqachan yoqatmighan, shundaqla özige xas büyük medeniyetliri bilen insaniyetning medeniyet xezinesige öchmes töhpilerni qoshqan bir xelqtur. Uyghurlar bügünki künde yene dunyaning xojisigha aylinish chüshini köriwatqan, buning üchün dunyaning nöwettiki démokratik qimmet qarashlirigha jeng élan qilghan xitaydek chong bir mustebit küchning biwasite reqibige aylan'ghan bir xelqtur. Shunga pütkül dunya xelqining démokratik qimmet qarashlarni qoghdap qélish üchün Uyghurlar bilen bir septe turudighanliqi, insanliqning wehshiylik we insaniyetke qarshi küchler üstidin haman ghalib kélidighanliqi shek-shübhesizdur.

Derweqe, xitayning yoqatmaqchi boluwatqini del Uyghur kimliki we Uyghurluq rohidur! chünki bu kimlik we bu roh, xitay jiddiy éhtiyajliq boluwatqan “Shinjang” atliq bipayan tupraqning qat-qétigha singip ketken, taghlirigha möhür kebi uyulghan, gül-giyahlirining puraqlirigha, qum-barxanlirining tiwishlirigha, tagh-deryalirining tiniqlirigha singip ketken. Uyghurluq rohi bu ezim tupraq qoynida tughulup ösken her bir Uyghurning jismigha singip ketken roh bolup, u Uyghurlar tughulghan shu zémin bilen teng dunyagha kelgen, uning bilen teng yashaydu we menggü mewjut bolup turidu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.