Shi jinpingning xitaydiki milletlerni yughurup “Jungxu'a milliti” berpa qilish teshebbusi ishqa ashamdu?
2024.02.07

Xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping béyjingda chiqidighan xitay kompartiyesining organ zhurnili “Izdinish” ta mexsus maqale élan qilip, “Jungxu'a millitining ulugh güllinishining muqerrer halda herqaysi milletlerning yughurulushi dawamida ishqa ashidighanliqi” ni ilgiri sürgen.
Mutexessisler, shi jinpingning bu teshebbusini xitay kompartiyesining nöwettiki dölet siyasitining bir qismi, dep qarimaqta, shundaqla shi jinpingning bu teshebbusini xitaydiki xitay bolmighan barliq milletlerni, bolupmu Uyghurlarni teltöküs xitaylashturup, xitaydin ibaret peqet birla tek ulus milliti yaritish urunushining béshariti, dep hésablimaqta.
Shi jinpingning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlep, yéngi dewrdiki partiyening milletler xizmitining yuqiri süpetlik tereqqiyatini algha siljitish kérek” namliq bu maqalisi 2024-yili 2-ayning 1-küni xitay kompartiyesining organ zhurnili bolghan “Izdinish” te élan qilin'ghan.
Shi jinping mezkur maqaliside mundaq dégen: “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemleshni yéngi dewrdiki partiyening milletler xizmitining asasiy liniyesi qilish, milliy rayonlardiki türlük xizmetlerning asasiy liniyesi qilish, milletler mesilisini hel qilishning xitayche toghra yoli qilish kérek”.
Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat merkizining diréktori, doktor hénrik shajéwski (Henryk Szadziewski) shi jinping arzu qilghan we teshebbus qiliwatqan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” toghriliq özining qarashlirini sherhiylep ötti. U, shi jinpingning bu teshebbusining xitay kompartiyesining dölet siyasiti ikenlikini, uning xitaydiki bashqa barliq milletlerni éritip, xitaydin ibaret tek ulus milliti yaritishni meqset qilidighanliqini bildürdi:
“Méningche, buni chüshendürüsh we izahlashning ikki xil usuli bar. Buning biri, bu atalghulargha éniqlima bérish usuli bilen chüshendürüshke bolidu. Yeni xitay milliti idiyesini asas qilghan halda berpa qilin'ghan birlikke keltürülgen bir pütün idé'ologiye. Jungxu'a milliti (xitay milliti) berpa qilish, xitay kompartiyesining dölet siyasiti bolup, ularning uzun muddetlik nishani bolup kelgen. Bu éniqki, döletning ulus milliti berpa qilish jeryanidur. Buni chüshendürüsh we izahlashning ikkinchi bir usulimu bar. U bolsimu, bu pütün xitayda yüz bériwatqan xitaychilashturush jeryanning bir qismi. Bu buningdin on nechche yillar burun, yeni shi jinping hakimiyetke chiqishtin ilgirila otturigha chiqqan. Xitaychilashturush jeryani xitay millitini mutleq üstün üstün orun'gha qoyush arqiliq élip bérildi. Mana bu ikkinchi türlük izahlash usulidur.”
Xitay hökümiti lagér yolgha qoyulghan bir qanche yildin buyan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” we “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” qatarliq perqliq namlar astida Uyghurlarni xitaychilashturushni nishan qilghan siyasetlerni pa'al qanat yaydurghanliqi melum. Xitay bu siyasitini Uyghur élini “Uzun muddetlik eminlikke ige qilish” ning asasi, dep teshwiq qilip kelgen.
Shi jinping mezkur maqaliside yene mundaq dégen: “Jungxu'a millitining tereqqiyat tarixini tehlil qilghanda, gherbning bir yürüsh millet nezeriyesini teqlid qilip qollinishqa bolmaydu. Jezmen mewqeni jungxu'a millitining uzaq tarixigha qoyush, uni jungxu'a millitining munewwer en'eniwi medeniyiti bilen birleshtürüsh, jungxu'a millitining tereqqiyat tarixi we nezeriye logikisigha emel qilish, jungxu'a millitining shekillinishi we tereqqiy qilishi heqqidiki ilmiy nezeriye we pelsepiwi qa'idilerni yaxshi öginish kérek.”
Halbuki, amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) shi jinping yuqiriqi teshebbuslirigha jiddiy inkas qayturup, bu pikirlerning bir-birige zit ikenlikini körsitip ötti. U mundaq dédi: “Shi jinpingning dégini bir-birige ziddiyetlik. Chünki u gherbte meydan'gha kelgen marksizmliq millet nezeriyesini qobul qilsimu, emma u gherbning millet nezeriyesini ret qilmaqta. Shunga uning ret qiliwatqini gherbning millet nezeriyesi ichidiki köp xilliqtur. Amérikada oxshimighan medeniyetler we milletler bir yerge kélip ortaq amérika xelqini shekillendürgen. Shi jinping sotsiyalistik yaki marksizmliq millet nezeriyesige muraji'et qilidu-yu, emma amérikaliqlarning kishilik hoquq heqqidiki pikir we chüshenchilirini ret qilidu. Bu peqetla amérikaningla kishilik hoquq chüshenchisi emes, belki bu xelq'araliq kishilik hoquq xitapnamisidur. Buninggha 1928-yili xitaymu hem rusiyemu imza qoyghan. Bu kishilik hoquq xitabnamiside erkin saylam, söz erkinliki qatarliqlar mezmunlar bar. Lékin hazir shi jinping bularning hemmisini ret qiliwatidu. U marksizmgha muraji'et qilidu, xitay tarixigha muraji'et qilidu. U xitay kompartiyesining idiyesini aldinqi orun'gha qoyidu, iqtisadiy tereqqiyatni aldinqi orun'gha qoyidu, shundaqla xitay kompartiyesining zomigerlikini aldinqi orun'gha qoyidu.”
Amérikadiki xitay analizchisi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu ping (胡平) ependi, shi jinping we xitay kompartiyesining pütün küch bilen oxshimighan milletler otturisidiki perqni tügitish, pütün küchi bilen az sanliq milletlerning kimlikini yoqitish we ularni xitaychilashturush üchün, bu yéngi millet nezeriyesini otturigha chiqarghanliqini ilgiri sürdi:
“Bu töwendiki ikki mesilini chüshendürüp béridu. Bu xitayning ilgiriki marksizmliq en'eniwi siyaset we millet nezeriyesidin waz kechkenlikini körsitip béridu. Bu özige xoja bolush we musteqil öz aldigha milliy siyaset turghuzush nezeriyisi bolup, buni stalin öz dewride toluqlap otturigha qoyghan. Bu del milliy téritoriyelik aptonomiyedur. Bizge melumki, 1949-yili xitay kompartiyesi hakimiyet béshigha kelgendin kéyin deslepki mezgillerde bu siyasetni yolgha qoyghan bolsimu, lékin kéyinche uni toxtatqan. Xitay kompartiyesining qarishiche, xitayning ilgiri yolgha qoyghan bu milliy siyaset az sanliq milletlerning milliy kimlikini kücheytken, shundaqla ularda milliy bölgünchilik idiyesini peyda qilip, bölgünchilik yoligha bashlighan. Shunga xitay bu milliy siyasetni emeldin qaldurushni oylashmaqta. Ular on nechche yil ilgiri “Ikkinchi ewlad milletler siyasiti‚ dep atalghan yéngi bir siyasetni yolgha qoyghan idi. Buning meqsiti pütün küch bilen oxshimighan milletler otturisidiki perqni tügitish, pütün küchi bilen az sanliq milletlerning kimlikini yoqitish we ularni xitaychilashturushtin ibaret. Xitay da'iriliri yéngi nezeriye sistémisigha mohtaj bolghanliqi üchün, bu xitaygha xas bolghan millet nezeriyesini ‛ijad‚ qilip ijra qiliwatidu.”
Shi jinping mezkur maqalide yene mundaq dégen: “Jungxu'a millitining ulugh güllinishi muqerrer herqaysi milletlerning arilishishi, almashturushi, yughurulushi dawamida ishqa ashidu. Jungxu'a millitining büyük ittipaqliqi xitayche zamaniwilashturush arqiliq jungxu'a millitining ulugh güllinishini omumyüzlük algha siljitishning aldinqi sherti we asasidur.”
Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi, doktor erkin ekrem shi jinpingning atalmish “Jungxu'a millitining ulugh güllinishi” teshebbusini, xitaydiki xitay bolmighan milletlerni, bolupmu milliy we diniy kimliki küchlük bolghan Uyghurlarni ochuq-ashkara halda assimilyatsiye qilip, xitaydin ibaret tek ulus milliti yaritish urunushi, dep körsetti.