Xitayning Uyghur balilirini milliy ma'ariptin ayriwétish we xitaylashturush taktikisi

Obzorchimiz asiye Uyghur
2022-05-16

xitaylashturush-kiyim-4-xjyc.gov.con.jpg

Yeken 5-ottura mektep oqughuchilirigha xitayning en'eniwi pasonidiki kiyimler kiydürülüp, xitay edebiyati ögitilmekte. 2018-Yili öktebir.

xjyc.gov.con

Xitayning Uyghur diyarida yürgüzüp kelgen atalmish “Qosh til ma'aripi” heqqidiki melumatlar tashqiy dunyagha téxi yéqinqi yillarda ashkarilan'ghan bolsimu, emeliyette “Qosh til” namidiki xitaylashturush siyasiti 1950-yilidin buyan izchil dawam qilip kelgen. Halbuki, bu siyaset 1994-yilidin buyan Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubtiki üch wilayet bir oblastni asasliq nishan qilip dawam qilghan. Chünki 1985-yilidiki Uyghur oqughuchilar herikiti we 1989-yilidiki “Tiyen'enmin oqughuchilar herikiti” ning bashlamchi we qatnashchiliri arisida Uyghur oqughuchilarning muhim rol oynishi xitayni cheksiz endishige salghanidi. Gerche 1978-yilidiki atalmish “Islahat we ishikni échiwétish” siyasitide, déng shyawping Uyghur rayonida peqet shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eninila qollash bilen Uyghurlarni wastiliq halda namratliq we qalaqliqqa mehkum qiliwétishni pilan qilghan bolsimu, emma Uyghurlarning qelbide lawuldighan hörlük ateshlirini öchürelmidi. Tengsizlik, adaletsizlik kücheygenséri, Uyghurlarning qarshiliqimu mas qedemde küchiyip mangdi.

1992-Yili déng shawping xitayning jenubiy rayoni (xitaylar zich topliship olturaqlashqan déngiz etrapidiki shangxey, shénjén, gu'angju, juxey qatarliq échiwétilgen jaylar) közdin kechürüsh dawamida, xitayning bügünki tereqqiyati we Uyghur irqiy qirghinchiliqigha asas bolghan meshhur bir notuqini élan qilghan. Bu notuq xitay tarixida “Déng shawpingning jenub sepiridiki notuqi” dep atilip, xitayning bügünkidek dunyawiy qudret tépishining yol xeritisi dep qaralghan. Déng shyawping mezkur notuqida, xitay nopusidin teshkil tapqan déngiz etrapi rayonlirini aldin tereqqiy qildurush, ular tereqqiy tapqandin kéyin, namrat qalghan shimaliy rayonlar (Uyghur rayoni, mongghul rayoni, tibet rayoni, tunggan rayoni, ju'angzu rayoni) ning tereqqiyatigha yardem qilishi heqqide yolyoruq bergen. Shundaqla, aldin tereqqiy tapqan xitay rayonlirining namrat rayonlargha yardem qilishi netijiside atalmish “Ortaq tereqqiyat” wujutqa kélidighanliqini tekitligen. U yene namratliqning sotsiyalizm emesliki, belki sotsiyalizmning namratlarni yoqitidighanliqini alahide tekitligen.

Déng shyawpingning jenub sepiride tilgha alghan “Namratliq sotsiyalizm emes, sotsiyalizm namratliqni yoqitidu” dégen meshhur sözidin kéyinki, 1994-yili xitay merkiziy komitéti pütkül xitayda namratlarni yoqitish nishan qilin'ghan atalmish “8•7 Namratliqni yiltizidin yoqitish pilani” ni daghdughiliq bashlidi. Mezkur pilanning tunji jümlisi del déng shyawpingning “Sotsiyalizim namratliqni yoqitidu” dégen sözi bilen bashlan'ghan. Bu pilan boyiche xitaydiki 80 milyun namrat xelqni 2000-yilidin burun namratliqtin qutuldurush nishan qilin'ghanidi.

Nurghun Uyghurlar 1994-yilidin bashlap yolghan qoyulghan “Namratliqni yiltizidin yoqitish” heqqidiki pilanning Uyghur diyarida “Milyun kishining acharchiliq mesilisini hel qilish” namida bashlan'ghanliqidin xewiri bolmisa kérek. Emeliyette xitay hökümiti 1986-yilidin 1993-yilighiche bolghan 7 yil jeryanida namratlarni omumiyyüzlük istatistika qilish xizmitini tamamlighan bolup, bu jeryanda Uyghur diyarining jenubiy qismidiki Uyghurlar zich olturaqlashqan qeshqer, xoten, qizilsu qatarliq ikki wilayet bir oblasttiki Uyghurlar xitaydiki eng éghir namratlar qatarigha kirgüzülgenidi. Gerche jenubiy Uyghur rayonidiki namratliqning tüp sewebi, atalmish bingtu'en we hökümetning wastisi bilen kélip chiqirilghan bolsimu, emma xitay hökümiti Uyghurlardiki namratliqqa bashqiche éniqlima bergen. Xitay hökümiti Uyghurlarning namratliqini “Diniy esebiylik” tin kélip chiqqan perzentlirini oqutmasliq, namratlashqanche köp baliliq bolush, pilanliq tughut siyasitining yaxshi emeliyleshtürülmesliki qatarliq bir qatar seweblerge artqan bolup, namratliqni yoqitishta Uyghur nopusini tizginlesh bilen birge ma'aripni islah qilish, namratliqni yoqitishning eng muhim xizmet prinsipi qilin'ghan. Derweqe, Uyghur rayonidiki “Namratliqni yiltizidin yoqitish pilani” emeliyette “Uyghurlarni yoqitish pilani” süpitide ijra qilinishqa bashlighan. Xitaylashturup yoqitish bolsa, xitay hökümitining Uyghurlarni yoqitishta qollan'ghan eng muhim usullirining biri bolup qalghan.

“Qosh til” namida xitaylashturush

Xitay tarixidiki qabahetlik “On yilliq malimanchiliq” tin kéyin atalmish “Qosh til ma'aripi” Uyghur diyarida qayta bash kötürgen.

1992-Yili 7-ayning 15-küni élan qilin'ghan “Aptonom rayonimizdiki on dane xitay we Uyghur mekteplirini birleshtüriwétish heqqidiki uqturush” bilen Uyghur, qazaq, mongghul balilarning ana tilida ötülidighan bir qisim dersliklirini xitay tilida ötüshni sinaq qilish bashlan'ghan. 1996-Yiligha kelgende deslepki on dane tejribe sinipining sani 26 ge yetken. 1999-Yili yanwarda atalmish Uyghur aptonom rayonluq ma'arip komitéti “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki azsanliq milletlerning ottura mektep oqutushini qosh tillashturush layihesi” ni élan qilghandin kéyin, Uyghur tilida oqutush élip baridighan mekteplerning sani omumiyyüzlük aziyishqa bashlap, oqush yéshidiki Uyghur perzentlirining xitay ma'aripida terbiyelinishi yoquri nisbetni igileshke bashlidi. Bu wejidin Uyghur oqutquchilarning ish ornidin ayrilish yaki mejburiy yosundiki xitay tilida ders ötüsh sewiyesini hazirlash dolquni ewj alghan. 2004-Yili atalmish shinjang Uyghur aptonom rayoni “Qosh til ma'aripini zor küch bilen qanat yaydurush heqqidiki qarar” i élan qilinip arqidinla, atalmish “Yesli yéshidiki balilarni qosh tilda terbiyilesh heqqide teklip” élan qilin'ghan. Xitaydiki dangliq Uyghurshunas ma rongning “Uyghur diyaridiki qosh til ma'aripi we uning emeliylishishi” namliq doklatida mundaq yazghan: “Melum bir isitatistikida 2004-yili pütkül shinjang rayonidiki 943 mektepte ‛qosh til tejribe sinipi‚ échilghan bolup, oqughuchilarning sani 35 ming 948 neper bolup, qosh til oqutquchilirining sani bolsa 1847 neper bolghan. 2005-Yiligha kelgende bolsa, pütkül aptonom rayonda qosh til dersi béridighan oqutquchilarning sani 8487 ge yetken. Eger bu ikki yildiki sanliq melumat toghra bolghinida, shinjangning qosh til ma'aripida heqiqeten chong sekrep ilgirlesh yüz bériptu dep qarisaq bolidu. Yene bir hökümet qararida yeni 2005-yilidin 2011-yilighiche pütkül aptonom rayondiki 35 yashtin töwen bolghan jemiy 85524 neper xizmet üstidiki qosh til oqutquchilirigha kücheytip terbiyelesh élip bérilghan. Bu sanliq melumatlar nöwette élan qilin'ghan istatistikidiki qosh oqutquchilirining sanidin zor nisbette éship ketken. Shunga bu sanlar belkim qosh til dersi béridighan xitay oqutquchilarnimu öz ichige alghan bolushi mumkin. Meyli yoquriqi sanliq melumatlar qandaq chüshinilsun, bir nerse éniqki, Uyghur rayonidiki qosh til ma'aripida yéqinqi bir qanche yilda ilgirlesh bek téz bolghan”.

Yataqliq mektep arqiliq xitaylashturush

Shinjang ijtima'iy penler akadémiyesining 2008-yili élan qilghan “Islahat ishikni échiwétishtin kéyin shinjangdiki az sanliq milletlerning ma'aripidiki tereqqiyatlar” namliq doklatida, 1980-yili atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonining ma'aripqa ajratqan 14 milyun 480 ming yüenning 11 milyun 740 ming yüenini yézilardiki yataqliq mektep qurulushigha ishletkenliki tilgha élin'ghan.

Mezkur doklatta yene 2006-yilining axirigha kelgende pütkül Uyghur aptonom rayonida (asasliqi yéza-charwichiliq rayonlirida) yataqliq bashlan'ghuch mektep sani 374 ke, oqughuchilar sani 268 ming 200 ge, yataqliq toluq ottura mektep sani 539 ge, oqughuchi sani 436 minggha, yataqliq toluq ottura mektep sani 245 ke, oqughuchilar sani 197 ming 600 ge yetkenliki yézilghan. Buningdin bashqa 2000-yilidin 2003-yilighiche bolghan üch yilda oqush püttürgen Uyghur qatarliq yerlik millet oqughuchilirining 30 pirsenti xizmet tapalmighan. Jenubiy Uyghur diyarida bu ehwal téximu éghir bolghan. Mesilen, qizilsu oblastida mektep püttürgen oqughuchilarning xizmet tépish nisbiti aranla 16 pirsent, yerken nahiyeside bolsa 57. 2 Pirsent bolghan.

“Shinjang sinipi” arqiliq xitaylashturush

1999-Yili xitay hökümiti Uyghur rayoni ichide we xitay ölkiliride atalmish “Shinjang toluq ottura sinipi” qurup, oqush yéshidiki Uyghur ösmürlirini xitay yurtlirida yaki öz yurtidin bashqa jaylarda pütünley xitayche ma'aripta terbiyilesh bashlan'ghan. 2010-Yilidiki birinchi qétimliq “Merkez shinjang xizmet yighini” din kéyin, Uyghur rayonidiki 12 wilayet we oblastni bölüshiwalghan xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke we sheher atalmish “Shinjang sinipi” qurush we jenubiy Uyghur diyarini asas qilghan rayonlardin oqughuchi qobul qilishqa mes'ul bolghan. Gerche 1999-yili atalmish “Shinjang sinipi” gha her yili 800 neper oqughuchi qobul qilish békitilgen bolsimu, 2010-yiligha kelgende her yili xitay ölkiliridiki “Shinjang sinipi” da oquydighan oqughuchilarning sani 20 minggha, jenubiy Uyghur diyaridin shimaliy Uyghur rayonidiki “Shinjang sinipi” gha kélip oquydighan oqughuchilarning sani 15 minggha yetken.

Xitay oqutquchilar arqiliq xitaylashturush

2003-Yili xitay hökümiti ma'arip ministirliki qatarliq organlar bilen birlikte atalmish “Gherbiy diyar pilani” ni yolgha qoyup, xitay ölkiliridiki herqaysi aliy we ottura, téxnika mekteplirini püttürüsh aldidiki yaki xizmet kütüp turghan xitay yashlirini Uyghur rayonigha pida'iyliqqa qobul qilishni bashlighan. “Pida'iy” namidiki xitay oqughuchilar adette 1-3 yilghiche pida'iyliq xizmiti qilghandin kéyin, mezkur pilanning siyasiy telipi boyiche, bu oqughuchlarni Uyghur diyarida yashap qélishqa righbetlendürülgen. Hetta ularning yaxshi xizmet we qolay igilik tiklishi üchün xitay hökümiti ulargha öy, dawalinish sughurtisi, iqtisadiy we siyasiy yardemlerni bérishni muhim küntertipke élip kelgen. Bu pilan yolgha qoyulup taki 2018-yilighiche bolghan 15 yil jeryanida, Uyghur diyarigha “Pida'iy” bolup barghan xitay yashlirining sani 270 minggha yetken. Bu xitay yashliri asasliqi ma'arip saheside xizmet qilishqa orunlashturulghan. Bolupmu “Qosh til sinipliri” we jenubiy Uyghur diyaridiki yataqliq mekteplerde bu yashlar alahide oqutquchiliq salahiyiti bilen orunlashturulup, Uyghur nopusi asasliq nisbetni igileydighan jenubiy Uyghur diyarini xitaylashturush, Uyghur balilirigha ménge yuyush élip bérish, xitay kimlikini mejburiy singdürüsh jehetlerde alahide rol oynighan.

Démek, atalmish namratliqni yoqitish pilani namida bashlan'ghan “Uyghurlarni tüp yiltizidin yoqitish pilani” Uyghur tilini ma'ariptin siqip chiqirish, Uyghur tilida ders béridighan mekteplerni yoqitish, Uyghur perzetnlirini xitay ma'aripida terbiyelesh, yataqliq mektep, yesliler arqiliq Uyghur perzentlirige omumiyyüzlük ménge yuyush élip barghan. Yeni xitay hökümiti jaza lagérliri arqiliq Uyghurlarning bügünini weyran qilghan bolsa, Uyghur ma'aripigha sozulghan qara qoli bilen Uyghur balilirini Uyghur jem'iyitidin ayrip tashlash taktikisini qollinip, Uyghurlarning kelgüsini weyran qiliwétishke urun'ghan.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.