Zhurnalist miyaké: xitay Uyghur tupriqini xitaylashturuwetti

Yaponiyediki ataqliq zhurnalist miyaké kunihikoning “Xitay Uyghur tupriqini xitaylashturuwetti” namliq siyasiy analiz maqalisidin süretke élin'ghan. 2015-Yili may, yaponiye.

Yaponiyediki nopuzluq siyasiy zhurnallardin biri bolghan “Will zhurnili” ning bu yilqi 6-sanida ataqliq zhurnalist miyaké kunihikoning “Xitay Uyghur tupriqini xitaylashturuwetti” namliq siyasiy analiz maqalisi élan qilindi.

Zhurnalist miyaké hazir tokyodiki chet'el siyasiti tetqiqat merkizining tetqiqatchisi. U, ilgiri yaponiye tashqi ishlar ministirliqida xizmet qilghan shundaqla béyjingdiki yaponiye elchixanisida medeniyet meslihetchisi bolghan.

Zhurnalist miyaké maqalisining “Uyghur tilini yoqitish” dégen bölikide 2002-yili béyjingdiki yaponiye elchixanisida medeniyet meslihetchisi bolup xizmet qiliwatqan mezgilide Uyghur aptonom rayonluq muzéyning alahide teklipi bilen yéngidin tépilghan qedimki asare-etiqiler körgezme murasimigha qatnishish üchün ürümchige barghanliqini, muzéygha qoyulghan Uyghurlargha tewe bolghan barliq asare-etiqilerning chüshendürüshide, bularni xitayning tang, xen dewrlirige baghlap, xitay millitige te'elluq dep sherhlep, emeliyette bularning heqiqiy igisi bolghan Uyghurlar namining héchqandaq tiligha élinmighanliqi heqqide toxtilip: “Uyghurlar yaratqan yipek yolidiki bu büyük miraslarning xitay medeniyiti qilip körsitilishi méni tolimu bi'aram qildi” deydu.

Uyghur aptonom rayonluq muzéy rehberlirining xitaylardin, bir qisim xizmetchilerning Uyghurlardin teshkil tapqanliqi we ikki millet arisidiki alaqe tilda xitay tili asas qilinip, Uyghur tilining alliqachan emeldin qaldurulghanliqidin ibaret bu paji'edin epsuslan'ghan aptor maqaliside: “Men ete etigende ötküzülidighan asare-etiqe körgezmisining échilish murasimida manga bérilgen sözlesh pursitidin paydilinip özümning choqum Uyghur tilida sözlishim lazimliqini qarar qildim. Etisi etigende xitay emeldarlirining hemrahliqida güldüras alqish sadaliri ichide sehnige sözge teklip qilindim. Méning xitay tiligha pishshiqliqimdin xewerdar sahibxanilar manga terjiman qoymighan idi. Shunga men temkin qedemlirim bilen sehnige chiqip köpchilikke salam bérip, ‛essalamu'eleykum eleykum‚ dédim. Méning Uyghurche salimimdin köpchilik tolimu heyran boldi. Men arqidin Uyghur tilida özümni tonushturup ‛men béyjingda turushluq yaponiye elchixanisining medeniyet meslihetchisi bolimen. Men bügün yipek yolida büyük medeniyet yaratqan Uyghurlar bilen ürümchide birge bolghanliqimdin tolimu xushalmen‚ dédim. Méning rawan Uyghur tilimdin xitay emeldarlirining közliri chekchiyip heyran qilishti. Hayajanlan'ghan Uyghurlar manga qarap xushallinip chawak chilishti” deydu.

Zhurnalist miyaké yighindin kéyin özining shu chaghdiki ürümchi shehirini aylinip hés qilghanliri üstide toxtilip: “Bu yerdiki xelqlerning teqi-turqi, chiray shekli, turmush, örp-aditi we ta'amlirining puriqi kishige heqiqiy ottura asiyani eslitidu” deydu.

U shundaqla Uyghur réstoranlirida haraq sétilmaydighanliqini, islam dinida cheklen'gen yémekliklerning peqetla yoqluqini, kochilardiki wiwiska, élan taxtilirining asasen Uyghurche yézilidighanliqini bayan qilghan.

Miyaké maqalisining “Uyghur élini xitaylashturush” namliq bölikide, aridin on yildin ötkendin kéyin, özining qaytidin ürümchi shehirige bérip körgen, anglighanlirini bayan qilip: “Uyghurlar qanche küchigen bolsimu özlirining yurtlirini peqetla qoghdap qalalmidi. Men on yil awwal körgen ürümchi bilen hazirqi ürümchi asman-zémin perqliq,dukanlargha ésilghan wiwiskilar, restlerdiki élan taxtiliridiki yéziqlar pütünley xitayche, sheher xitayche uslubidiki qurulushlar bilen tolghan, Uyghurlar nami ‛shinjyangliqlar‚ gha özgergen” deydu.

Aptor maqalisining bu qismida yene, Uyghurlargha xitay medeniyitining mejburiy téngilghanliqi, Uyghur medeniyitining zor buzghunchiliqqa uchrighanliqi heqqide özining bir qatar qarashlirini otturigha qoyup:“Xitayning saxta teshwiqatlirida Uyghurlarning medeniyiti saqlap qilindi déyiliwatqan bolsimu, emeliyette Uyghur medeniyiti buzghunchiliqqa uchrap weyran bolghan” deydu.

Maqalide aptor özi chüshken méhmanxanidiki bir xitay xizmetchining ürümchi shehiri heqqide éytip bergenlirini bayan qilip, hazirqi waqitning özide ürümchi shehirining merkizi rayonlirini 80% xitaylar igilep bolghanliqini shundaqla Uyghurlarning sheher sirtigha siqip chiqirilghanliqini körsetken.

Zhurnalist miyaké maqalisining “Xitaylar Uyghurlarni térrorchi dep ataydu” dégen bölikide bolsa, xitay Uyghurlarni térrorchilar dep atap xelq'ara jem'iyetke özining térrorning qurbani boluwatqanliqini teshwiq qiliwatqan bolsimu, emma Uyghur élida héchqandaq térrorchilarning yoqluqini, Uyghurlar térrorluq heriketlerni qollimaydighan, tinchliqni söyidighan,adaletke mohtaj boluwatqan bir xelq ikenlikini bayan qilghan.

Maqalining mezkur qismida aptor shunche köp yer asti bayliqqa ige bolghan Uyghur élidiki Uyghurlarning kembeghel, namrat ikenlikini, ularning ensizlik, parakendichilik ichide,kemsitish we xorluqqa uchrap xitaylardin qorqup yashaydighanliqini,xitay millitining bolsa shadliq we bayashatliq ichide turmush kechüridighanliqini alahide eskertken.

Ataqliq zhurnalist miyaké maqalisining bu qismida 11-séntebir weqesidin kéyin xitay hökümiti xelq'ara térrorluqqa qarshi turush herikitidin paydilinip Uyghurlarni térrorluqqa baghlap, ularni qoralliq basturup Uyghur tilini, ma'aripini yoq qiliwetkenlikini, emdilikte bolsa Uyghurlarni ottura sherqtiki “Islam döliti” teshkilatigha baghlap, ularni yene qaytidin basturushqa ötkenlikini ilgiri sürgen.

U maqaliside, béyjing hökümiti Uyghur xelqining derdige qulaq salmay, ularning heq-hoquqigha hörmet qilmay, bu xildiki Uyghurlarni kemsitish siyasitini dawamlashturuwéridighan bolsa, aqiwette bu xil siyaset Uyghurlarni xitay kompartiyesige qarshi radikal heriketlerni élip bérishqa mejburlap qoyidighanliqi, Uyghur élida üzlüksiz dawamlishiwatqan xitay milletchiliki yerlik xelqlerning xitaylargha qarshi bir qisim heriketlerni élip bérishigha türtke bolup qilish éhtimalliqi heqqide toxtalghan.

Maqalide yene 5-iyul ürümchi weqesige a'it bir qisim süretlermu bérilgen.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan xitaydiki azsanliq milletler ishliri tetqiqatchisi hyuma mezkur maqale aptori, ataqliq zhurnalist miyaké heqqide toxtilip mundaq dédi:
‏-Miyaké ependi, yalghuz zhurnalist bolup qalmastin, belki u, yaponiye hakimiyet qatlimidiki dölet siyasitini turghuzush we békitish shundaqla yaponiye tashqi siyasitini belgileshtek hakimiyet ishlirida muhim wezipilerdiki shexslerdin biri. U, uzundin buyan xitaydiki Uyghurlar mesilisige köngül bolup kéliwatidu.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.