Analizchilar: “Térrorluqqa qarshi turush zerbidar etriti” emeliyette xitayning irqiy qirghinchiliq qoralidur

2021-Yil 7-ayning 5-küni, yeni “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning yüz berginige 12 yil bolghan künde xitay re'isi shi jinping xitay herbiy ishlar komitétigha wakaliten buyruq imzalap, “Qoralliq saqchi qisim shinjang bash etriti” qarmiqidiki bir alahide etretke “Térrorluqqa qarshi turush zerbidar etriti” dep nam bergen. Shuningdin kéyin bu etretning biraqla dangqi chiqip, xitay taratquliri uning “Ish-izliri” ni keng teshwiq qilishqa bashlighan.

Siyasiy közetchi élshat hesen ependi xitay re'isi shi jinpingning bu qilmishini “Xelq'aradin kéliwatqan naraziliq we bésimni közge ilmighanliq, xelq'ara qanunlarni depsende qilghanliq, Uyghurlargha heywe qilghanliq we tehdit salghanliq, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip bériwatqan xitay emeldarlirini righbetlendürgenlik, melum nuqtidin özining jinayitini étirap qilghanliq” dep chüshendürdi.

“Xelq tori”, “Tengritagh tori” qatarliq xitay taratquliri bu atalmish “Zerbidar etret” ning 31 qétim “Térrorluqqa qarshi jeng” ge qatniship, 91 “Térrorchi” ni étip öltürgenlikini, bir qétimdila neq meydanda 17 ademni étip, 121 ademni tutqun qilghanliqini, yerlik xelq teminligen uchurlardin paydilinip “Térroristlar” ni qeyerdila bolsa tépip yoqatqanliqini bir aydin béri teshwiq qilip kelmekte iken.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi erkin erkin ekrem ependi xitay hökümitining bu qoralliq saqchi etretni kötürüp chiqishida siyasiy seweb barliqini otturigha qoyup: “Xitay özining hakimiyitini qoghdash üchün, xitay hökümitige qarshiliq bildürgen xelqni térrorizmgha baghlap yoqitishqa urunuwatidu” dédi.

Amérika Rand siyaset tetqiqat ornining aliy tetqiqatchisi, xitay ishliri mutexessisi skot harold (Scott Harold) ependi xitayning térrorluqni bahane qilip, milyonlighan Uyghurgha zerbe bérishke urun'ghanliqini bildürüp mundaq dédi: “Shuni éytish kérekki, shinjangda térrorluq yüz berdi dégen teqdirdimu, xitay hökümitining nechche milyon Uyghurni lagérgha solap irqiy qirghinchiliq yürgüzüshini qandaq qobul qilghili bolsun? yene kélip xitay hökümiti Uyghur rayonida her yerde teqip-nazaret sistémisi orunlashturghan, jay-jaylarda saqchi ponkiti qurghan ehwalda, u yerde chong kölemlik térrorluq heriketlirining yüz bérishi mumkin emes. Menche, shi jinping özining küchlük obrazini namayan qilish hem pütün xitay dölitining uni qollawatqanliqidek bir tesirat peyda qilish üchün shundaq qiliwatidu. Biz bilimizki, diktatorlar qorqup turup yalghan sözleydu. Epsuslinarliqi shuki, xitay puqraliri Uyghurlarning qandaqtur xitaylargha tehdit séliwatqanliqi heqqide teshwiqatlarni körse, Uyghurlarni térrorsit dep chüshinidu hem ularni mejburiy özgertip xitaylashturush kérek dep oylaydu. Menche, shi jinping hökümiti xitaydiki barliq az sanliq milletlerni assimilyatsiye qilip, ularni yéngi tiptiki xitay puqrasi qilmaqchi, yeni ularning tili, étiqadi, irqi we tarixini yoqatmaqchi. Xitay kompartiyesi we xitay millitige ishleydighan xelqni berpa qilish üchün küresh qilmaqchi”.

Xitay hökümiti 2019-yil 7-ayda élan qilghan “Yéngi dewrdiki xitay dölet mudapi'esi” namliq aq tashliq kitabta bérilgen melumatlardin qarighanda, xitay qoralliq saqchi qisimliri 2014-yildin buyan Uyghur aptonom rayonluq hökümetke masliship, 1588 “Zorawanliq, térrorluq guruhi” ni yoqitip, 12 ming 995 “Térrorchi” ni qolgha chüshürgen.

Élshat hesen ependi bu sanliq melumatlarning xitayning jinayitini melum derijide ashkarilap béridighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bu sanliq melumattin qarighanda, xitay özige naraziliq bildürgen Uyghurlardin bir nechchisi bir yerge kélip qalsimu uni térrorluq guruhi dep hésablighan. Atalmish térrorchi dep tutqan Uyghurlarning sani nechche milyon'gha baridu. Bu hergiz xitay dewatqandek, térrorchilargha zerbe bérish emes, belki xelq'ara étirap qiliwatqan milliy qirghinchiliqtur”.

Xitay re'isi shi jinpingning 2015-yildiki herbiy islahatidin kéyin, xitayning qoralliq saqchi qisimliri ichki mudapi'e bash etriti, heriketchan bash etret, déngiz saqchisi bash etriti qatarliq üch tarmaqqa bölün'gen. “Shinjang qoralliq saqchi bash etriti” xitay boyiche birdinbir yuqiri derijilik herbiy shtat orni hésablinidiken. Xitay qoralliq saqchi qismi asasen muqimliqni saqlap, tuyuqsiz yüz bergen qalaymiqanchiliqni bési'iqturush wezipisi öteydighan küchler bolup, atalmish “Térrorluqqa qarshi turush zerbidar etriti” bolsa her qandaq jayda jiddiy weziyetke taqabil turush wezipisini üstige alghan heriketchan qisim iken.

Erkin ekrem ependi Uyghurlarni qanliq basturup kéliwatqan xitayning, irqiy qirghinchiliq jinayitige jawabkar bolushtin qéchish üchün Uyghurlarni “Térrorst” dep qarilashni dawam qiliwatqanliqini, buning üchün xitayning atalmish “Zerbidar etret” ni irqiy qirghinchiliq qorali hem teshwiqat wasitisi qiliwatqanliqini bildürdi.

Xitay menbeliride körsitilishiche, 2009-yil shi jinping xitayning mu'awin re'isi bolghan mezgilide Uyghur rayonini közdin kechürüp ikki heptidin kéyin “5-Iyul weqesi” yüz bergen. U xitay re'isi bolghandin kéyin 2014-yil 4-ayda Uyghur rayonini közdin kechürüp, xitay qoralliq qisimlirini qobul qilip, “Térrorchilargha qattiq zerbe bérish” toghruluq yolyoruq bérip qaytqandin kéyin bir kün ötüp ürümchide partlash yüz bergen. Shuningdin kéyin u Uyghurlarni keng-kölemlik basturushning pilanini soqqan. Bezi siyasiy tehlilchiler bu xil atalmish “Térrorluq” weqelirini xitay istixbarat orunliri pilanlighan suyiqest we qesten oydurup chiqarghan weqe dep qarighan.

Élshat hesen ependi Uyghurlarning milliy kimliki we étiqadini tamamen yoqitishni közlewatqan xitayning, qoralliq saqchi qisimlirini dawamliq kücheytish arqiliq, Uyghurlargha dawamliq qirghinchiliq élip baridighanliqini, , öz waqtida yehudiylarni düshmen körüp yoqatmaqchi bolghan natsistlarningmu shundaq qilghanliqini, shunga xitaygha hergiz ishench baghlimasliq kéreklikini bildürdi.