Xitayning ottura asiyadiki iqtisadiy siyasiti némige élip kélishi mumkin?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.07.31
Ottura-Asiya-xeritisi-305.jpg Süret, ottura aisya xeritisi.
http://maps.google.com Din élindi.

Melumki, ottura asiya jumhuriyetliri musteqilliq alghandin buyan xitayning bu rayondiki tesir da'irisi barghanséri ashmaqta. Mezkur rayondiki qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, özbékistan we türkmenistan jumhuriyetliri néfit, gaz, yer asti menbelirige bay bolup, qoshna rusiye we xitay da'im bu rayonda öz menpe'etlirini közlep kelgen. Rusiye bolupmu yawro-asiya iqtisadiy ittipaqi arqiliq bu yerdiki tesir da'irisini kéngeytishke tirishsa, xitay kéyinki waqitlarda “Bir belwagh, bir yol” oxshash layiheliri arqiliq özining iqtisadiy siyasitini emelge ashurushqa tirishmaqta.

Axbarat melumatlirigha qarighanda, xitay meblegh sélish, krédit bérish yolliri arqiliq ottura asiyani igiliwélish heriketlirini qilmaqta. Buni dunya ammiwi axbarat wasitiliride élan qiliniwatqan maqaliler, közetküchilerning qarashliri delillimekte. 

23-Iyulda qirghizistanning “Kaktakto” tor bétide bérilgen alyona postélnyakning “Xitay qandaq qilip merkiziy asiyani sétip almaqchi?” namliq maqaliside éytilishiche, xitayning merkiziy asiyani bésiwélish mawzusi burundin kéliwatqan muhim mawzu iken. Xitaylar mülüklerni aktip sétiwélish, yéngi obyéktlarni sélish, meblegh sélish, krédit bérish arqiliq özining iqtisadiy tesir da'irisini téximu kücheytmektiken. Maqalida körsitilishiche, xitayning qazaqistan, özbékistan we türkmenistan'gha salghan meblegh miqdari rusiyening bu döletlerge séliwatqan meblegh miqdaridin 10. 7 Hesse oshuq iken. Yene kélip xitayning qoyuwatqan shertliri qattiq bolup, xitayning her bir layihidiki paydisi 50 pirsentni teshkil qilidiken hemde bu layihelerde xitay téxnikisini, téxnologiyesini we ish küchini köplep ishlitish telep qilinidiken. 

Maqalida qazaqistan, qirghizistan, tajikistan we türkmenistanning xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqi körsitilgen bolup, bügünki kün'giche qazaqistanda her sahelerde xitay puligha 2500 layihe emelge ashuruluwatmaqtiken. Néfit yetküzüshning 20-25 pirsenti xitay shirketlirige toghra kélidiken. Shundaqla xitay bergen 35. 5 Milyon dollar kréditqa sherqiy-qazaqistan wilayitide ikki yol we qorghas deryasida tosma sélinmaqchi. Buningdin tashqiri, xitay qazaqistan'gha özining 51 karxanisini köchürgen iken. 

Qirghizistanda xitay shirketliri bishkek issiqliq énérgiyisi istansisini we yene 51 karxanini qayta qurushqa, shundaqla “Djunda” néfitni qayta ishlesh karxanisini, jalal'abad wilayitidiki altun kanlirini özleshtürüshke, her xil sahelerde onlighan birleshken karxanilarni qurushqa jelp qilin'ghan. Tajikistanda bolsa, 331 milyon dollar qerz hésabigha xitay tajikistanning altun ishlep chiqirish menbelirini öz qoligha éliwalghan. Buningdin tashqiri, xitaygha saréz kölini sétish kélishimimu tüzülgen iken. Hazir memliketning xitaygha bolghan qerzi 1. 2 Milyard dollarni teshkil qilidiken. 2009-Yili xitay kréditigha sélin'ghan merkiziy asiya-xitay gaz turubisi layihisi boyiche türkmenistandiki gazni xitay sétiwalmaqchi. Maqalida éytilishiche, bu yili türkmenistandin bashlinip, özbékistan, tajikistan we qirghizistan arqiliq ötidighan bu gaz turubisining tötinchi tarmiqini sélish pilanlinip, bu yol ötidighan yerler xitaygha 49 yilgha ötküzülüp bérilgen. 

Rusiyening 26-iyulda “Nézawisimaya gazéta” metbu'atida élan qilin'ghan walériya panfilowaning “Düshenbe xitaygha qerzlirini altun bilen qayturmaqta” dégen maqaliside xitayning iqtisadiy bésiwélishi siyasiy béqindiliqqa élip kélishi mumkin dégen pikir ilgiri sürülgen. Tajikistan parlaméntining töwen palatasining maqulgha kélishi bilen soghdi wilayitidiki “Yuqiriqi kumarg” altun ishlep chiqirish menbesi mushu yilning axirlirida xitay shirkitige bérilmekchi. Yene shu aptorning shu gézitte bergen “Xitay tajikning saréz kölini sétiwalmaqchi. Özbékistan ichimlik susiz qélishi mumkin” namliq maqalida déyilishiche, hazir özbékistan we tajikistan otturisida öz ara iqtisadiy hemkarliq toghriliq muzakiriler yürüwatqan bolsimu, yéqin arida saréz köli mesilisi munasiwiti bilen ikki otturida ziddiyet peyda bolushi mumkin iken. Analizchi bextiyar érgashéfning perez qilishiche, xitay saréz kölini sétiwélish bilen ichimlik suni merkiziy asiya we jenubiy-sherqiy asiya bazarlirida sétishni közlimekte. Uning qarishiche, bu xitayning merkiziy asiyaning ichki su menbelirini bashqurushqa arilishish bolup hésablinidiken. 

Ammiwi axbarat wasitiliride élan qiliniwatqan maqalilerde körsitilishiche, xitayning ottura asiyadiki iqtisadiy siyasiti bu rayonda yashawatqan xelqlerning ijtima'iy ehwaligha, shundaqla ikki terep ishchilirining toqunushlirigha élip kélishi mumkin. 27-Iyulda “Perghane ru” tor bétide élan qilin'ghan “Qirghizistandiki xitay zawutining ishchiliri bashliqning qol kötürüshi sewebidin namayish ötküzdi” namliq maqalida éytilishiche, soquluq nahiyisining wo'énno-antonowka yézisidiki kések ishlep chiqirish zawutining ishchiliri xitay millitidin bolghan zawutning bash mudirigha qarshi namayish qilghan. Xitay bashliq ishchilarning chüshlük tamiqini buzup, bir ishchigha zexmet yetküzgen. Qirghiz ishchi mudir üstidin saqchilargha erz qilmaqchi iken. Lékin zawut mudiri uningdin kechürüm sorashtin bash tartmaqta. Qirghiz ishchilar shuning bilen bille ish shara'itini yéniklitish, kélishim shertlirini özgertish teleplirinimu qoymaqta. 

Xitay we yerlik ishchilar arisida toqunushlar pat-pat bolup turidighan hadisige aylan'ghan. Mutexessislerning éytishiche, bu köpinche yerlik ishchilar hoquqlirining buzuluwatqanliqidin, xitay ishchilirining bu yerdiki qanunlarni buzghanliqtin kélip chiqmaqta. 

Ziyaritimizni qobul qilghan qirghizistandiki “Ittipaq” géziti bash muherririning orunbasari, siyasetshunas rehimjan hapizofning pikriche, xitay 2001-yili shangxey hemkarliq teshkilati qurulghandin buyan özining ottura asiyadiki iqtisadiy, siyasiy tesirini kücheytishke, éniq éytqanda, bu rayonni qoralsiz bésiwélishqa kirishken. Rehimjan hapizof ependi xitay we yerlik ishchilar toqunushlirining pat-pat orun élip turuwatqanliqini otturigha qoyup-mundaq dédi: “Mushu yili yanwar éyida bishkektiki issiq énérgiye istansisi apetke uchridi. Shu waqitta qirghizistanliqlar u yerde 200 xitay ishchisining ishlewatqanliqini bilip qaldi. Ularning ma'ashi qirghiz ishchilirining ayliqidin ikki hesse oshuq. Bashqimu birleshken xitay karxanilirida yerlik we xitay ishchiliri arisida düshmenlik peyda boluwatidu. Néme üchün xitay öz karxanilirini quruwatidu? buning üch sewebi bar. Birinchidin, az ma'ash tölesh üchün yerlik ishchilarni ishqa alidu. Ikkinchidin, xitaylarning mushu yerde qélip, qirghizistan puqraliqini élishi. Üchinchidin, özining siyasiy, iqtisadiy tesirini kücheytish.”

Rehimjan hapizofning éytishiche, yerlik we xitay ishchiliri otturisidiki toqunushlar ötken yili batkén wilayitining qézilma bayliqlar ishlep chiqiridighan karxanisidimu yüz bergen. Bu yer xitaygha 20 yilgha ijarige bérilgen bolup, yerlik xelq bu yerni xitaygha ijarige bérishke qarshi namayish qilghan hem aqiwette hökümet uni yépishqa mejbur bolghan. Rehimjan hapizof ottura asiya jumhuriyetliride yüz bériwatqan mundaq qarshiliqlarning yerlik xelqning ang-sézimining ösüwatqanliqining, ularning xitayning basturush siyasitini chüshinip, da'im uninggha qarshi turuwatqanliqining ipadisi ikenlikini bildürdi. 

Qazaqistanliq siyasetshunas rasul jumali xitayning iqtisadiy layiheliri asasida qazaqistanda quruluwatqan yaki xitaydin köchürüp ekéliwatqan karxanilarning tüp meqsitini bilishning intayin muhim ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bu karxanilar kimning igidarchiliqida bolidu? kimge béqinidu, qazaqistan hökümitigimu ya xitayghimu? kim ishleydu? qanchilik xitay kélidu? bu yerdiki ishsizliqqa qanchilik tesir qilidu? uning paydisi kimning xaltisigha chüshidu? kirimi qanchilik? ékologiyilik mesilichu? mubada ular shunchilik yaxshi, paydiliq karxanilar bolsa, néme üchün xitay ularni bu yerge köchüridu? shuning üchün méning bu karxanilargha bolghan közqarishim gumanliq. Eger yuqirida éytilghan shertler éniqlanmaydighan bolsa, buning kélechekte chong chataqqa, toqunushqa élip kélidighanliqi éniq. Yéqinda qazaqistanning sari-shaghan dégen yéride bolghan ikki terep ishchilirining toqunushi shuninggha bir sawaq.”

Siyasetshunas ghalim agélé'u'ofning éytishiche, mundaq toqunushlar qazaqistanda pat-patla orun almaqtiken. Shularning eng qattiqi 2015-yili iyul éyida sherqiy qazaqistan wilayitining aqtoghay qézilma bayliqlar kanida yüz bergen iken. Toqunush xitay ishchilirining yerlik ashpezlerning teyyarlighan tamiqigha naraziliqidin kélip chiqqan. Weqening kélip chiqishigha xitay ishchiliri seweb bolghan. Ghalim agélé'ulof bu heqte mundaq dédi: “U yerde yaridar bolghanlar köp bolghan. Birini wapat boldi dégen idi. Men bash doxturgha téléfon qilghinimda u hemmisi saq dep éytqan. Bashqiliri bolsa, bir emes, bir nechche adem öldi dégen idi. Bu heqte éniq bir pakit yoq. Bir nerse éniqki, tamaq anche yaxshi bolmighan.”

Uning déyishiche, toqunush aldi bilen xitaylar bilen ashxana xizmetchiliri arisida yüz bergen, andin buninggha yerlik ishchilarmu qoshulghan iken. Ghalim agélé'u'of 2010-yili aqtöpe wilayitide yüz bergen toqunushning asasiy sewebi ish heqqining teng bolmasliqidin kélip chiqqanliqini, xitay shirketliride xitay ishchilirining ish heqqining da'im yuqiri boluwatqanliqini bildürdi.

Igilishimizche, mundaq toqunushlar hazirmu dawamlishiwatqan bolup, mushu yilning mart éyida atiraw néfitni qayta ishlesh zawutida xitay ishchiliri bilen zawut qarawulliri arisida yüz bergen.

Siyasetshunas jasaral qu'anishalinning éytishiche, dunyadiki toqunushlarning mutleq köp qismi ene shu yer mesilisidin kélip chiqqan iken. U iqtisadiy layihilerge bola qazaqistan yérini xitaygha sétish yaki ijarige bérish, xitay karxanilirini qazaqistan'gha köchürüsh mesililirige yerlik xelqning köp qétim qarshi chiqqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Eng chong xewp hazir mushu yer mesilisi boluwatidu. Bu xewpni tughduruwatqan, epsuski, yerlik rehberlik. Uningmu sehnidin kétidighan waqti kélidu. Bu waqitning yéqinliship qalghanliqigha men ishinimen. Bu mesililerning ijabiy hel bolushi ene shu rehberlikning siyasitige kélip taqilidu”. 

Ghalim agélé'u'ofning melumatliri boyiche, qazaqistanning xitaygha satqan yerliri toghriliq éniq melumatlar yoq bolup, qazaqistanda yerni sétishqa hökümet teripidin chek qoyulghan iken. Emma shundaqtimu yerni xitaygha sétish ya bolmisa uni ijarige bérish mesilisi qazaqistanliqlar teripidin da'im qattiq qarshiliqlargha, naraziliqlargha uchrap turidiken. U shundaqla xitayning her qandaq yollar bilen qazaqistan iqtisadigha tesir körsitish heriketlirini qiliwatqanliqini, xitayning “Bir belwagh, bir yol” layihisining ayrim qazaqistanliq shexsler, ayrim shirketler üchün payda élip kelsimu, emma xelqning menpe'etlirini közlimeydighanliqini, buni addiy xelqning yaxshi chüshiniwatqanliqini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.