Хитайниң “шинҗаң яхши җай тәшвиқати” қандақ мәғлуп болди?
2025.01.11
“блумберг гезити” (Bloomberg News) 8-январда елан қилған “хитай тарихидики әң чоң чәт әл саяһәтчилирини чақириш пилани мәғлуп болди!” намлиқ мақалиси бир қанчә күндин бери, һәрқайси хәлқара учур васитилиридә қизиқ темиға айланди. Мәзкур хәвәрдә дейилишичә, хитай өзиниң ғәрб дөләтлиригә һәқсиз виза сияситини йолға қоюп, бу сиясәтниң хитай саяһәтчиликигә елип келидиған пайдисиниң нәччә он милярд америка доллириға йетиш еһтималлиқини мөлчәрлигән, лекин хитайниң бу мөлчәри реаллиқта әмәлгә ашмиған.
Әмәлийәттә хитай 2019-йилидин башлап пүтүн дуня миқясидики 50 нәччә дөләткә қарита визисиз хитайға кириш сияситини йолға қойғаниди. Хитай Бу сиясәтни өткән йили ғәрбтики әнглийә, голландийә, италийә, германийә қатарлиқ он нәччә дөләткә давамлиқ узартидиғанлиқини елан қилди. Қизиқ йери шуки, бундақ қилиш билән ғәрб дөләтлиридики кишиләрниң хитайға саяһәткә бериш нисбитидә һечқанчә өрләш болмиған. Әслидә хитай һөкүмитиниң ғәрб дөләтлири саяһәтчилириниң хитайға визисиз киришини қолайлиқлаштуруши, уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруш билән зич мунасивәтлик иди. Чүнки хитайниң уйғурлар үстидә ирқий қирғинчилиқ елип бериватқанлиқи дәл америка башчилиқидики ғәрб әллиридә җиддий диққәт қозғиған. Шундақ болупла қалмай, хитайниң бу җинайитигә қарита түрлүк җазалаш тәдбирлири ғәрб дөләтләр тәрипидин йолға қоюлуп, хитайниң өткән йиллардики иқтисадиға зор тәсир пәйда қилған иди. Шундақтиму хитай йәнила өзиниң “гунаһсиз” лиқиға ғәрб дөләтлириниң җамаитини ишәндүрүш мәқситидә, “шинҗаң яхши җай” тәшвиқати намида ғәрб дөләтлиридики саяһәтчиләрни уйғур елигә визисиз саяһәт сиясити билән җәлп қилишқа тиришқан.
Хитай өткән бир қанчә йил ичидә түрлүк намлардики “Саяһәт йиғини” ни тохтимай ечип, ғәрб дөләтлириниң саяһәтчилик саһәсидики карханичиларни көпләп һәқсиз саяһәткә орунлаштурди. Нурғун дөләтләргә тохтимай адәм әвәтип, аталмиш “шинҗаң яхши җай” тәшвиқатлирини елип барди. Һәтта өткән йили уйғур елиниң саяһәтчилик кәспини “Шинҗаңниң он чоң кәсипләр топи” ға киргүзди. Әмма бу хил урунушларниң үнүми һеч көрүлмигәнликини хитайниң мунасивәтлик истатистикиси вә “блумберг гезити”дә елан қилинған хәвәрниң тәпсилатидин көрәлишимиз мумкин.
“блумберг гезити” дә дейилишичә, 2024-йилиниң алдинқи үч пәсилдә, хитайға кәлгән чәт әллик саяһәтчиләрниң сани 23 милйон адәм қетим болған. Гәрчә бу сан 2023-йилдикидин икки һәссә көп болсиму, лекин 2019-йилидики нисбәттин йәнила төвән болуп, хитай үмид қилған пайдидин толиму йирақ болған. Йәни мәзкур мақалидә көрситилишичә, чәт әл саяһәтчилириниң хитайға бериш нисбитиниң һәссиләп ешиши вә бу сәвәблик хитайға келидиған зор иқтисадий үнүм әсла көрүлмигән. Бундақ болушида иқтисадий шараити алаһидә яхши болған америка қатарлиқ ғәрб әллиридики саяһәтчиләрниң хитайға саяһәткә бармиғанлиқи муһим рол ойниған. Намрат вә тәрәққий қиливатқан әлләрдики саяһәтчиләрниң хитайға бериши көпәйгән болсиму, лекин бу дөләтләрдики саяһәтчиләрниң төвән истемал сәвийәси, хитай күткәндәк зор иқтисадий пайдини яриталмиған. У һалда уйғур елидики әһвалларчу?
Хитай башқурушидики “тәңритағ тори” ниң хәвириГә қариғанда, уйғур елигә 2024-йилида чәт әлдин кәлгән саяһәтчиләрниң мутләқ көп қисми қазақистан, тайланд вә малайсиядин кәлгән саяһәтчиләр тәшкил қилған, башқа дөләтләр болса тилға елинмиған.
“блумберг гезити” дә дейилишичә, хитайниң бу һәқтә елан қилған истатистикилиқ мәлуматлирида “чәт әллик саяһәтчиләрниң дөләт тәвәлики һәққидә инчикә түргә айрилмиған” лиқи әскәртилгән. Лекин мәзкур гезит хитайниң һава йолидики учур архиплири, биләт мулазимитини анализ қилиш ширкити болған ForwardKeys ниң санлиқ мәлуматлириға тайинип, бу һәқтики ениқ учурға еришкән. Уларниң тәкшүрүшичә, хитайниң қошна дөләтлиридин кәлгән саяһәтчиләр аталмиш “чәт әллик саяһәтчиләр” ниң зор бир қисмини игилигән. Йәни, 2024-йили малайсия саяһәтчилириниң хитайға берип-келиш айропилан белити заказ миқдари, 2019-йилидикидин 69 пирсәнт көпәйгән. Тайланд саяһәтчилириниң болса 30 пирсәнт көпәйгән. Демәк, бу санлиқ мәлуматлар, Шинҗаң уйғур аптоном районлуқ мәдәнийәт вә саяһәт назарити уйғур елигә кәлгән чәт әллик саяһәтчиләр ичидә малайсия саяһәтчилириниң әң зор нисбәтни игилигәнлики даир елан қилған учури Билән охшаш чиққан. Бу нуқтидин қариғанда, уйғур елигә чәт әллик саяһәтчиләрниң келиватқанлиқи раст, лекин бу чәт әлликләр америка қатарлиқ ғәрб дөләтлиридин келиватқан саяһәтчиләр әмәслики ениқ.
Дәрвәқә, хитай гәрчә саяһәтчилик кәспини уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруштики бир қорал сүпитидә ишлитишниң койиға чүшкән болсиму, лекин бу пилан аччиқ реаллиқ алдида мәғлуп болған. Йәни, хитай өзиниң уйғурлар вә башқа хитай болмиған хәлқләр, һәтта өз хәлқи үстидә тохтимай өткүзүватқан җинайәтлири, хәлқараға, болупму ғәрб демократик дөләтлиригә кәлтүрүватқан еғир тәһдит вә зиянлири билән бүгүн ғәрб дунясиниң нәзәридин чүшкән бир дөләткә айланған. Ениқрақи, хитайниң “шинҗаң яхши җай” тәшвиқати, уйғур ирқий қирғинчилиқиниң реаллиқи билән мәғлуп қилинған!
[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]