Xoten-chaqiliq tömüryoli Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Xoten wilayiti bilen chaqiliq nahiyesini tutashturidighan qumluq tömüryoli qurulushi pütüp, xoten'ge yétip kelgen tunji nöwetlik poyiz. 2022-Yili iyun.

16-Iyun küni xitay hökümiti teklimakan qumluqining sherqiy-jenubiy girwikidiki xoten wilayiti bilen chaqiliq nahiyesini tutashturidighan qumluq tömüryoli qurulushining pütünley tamamlinip, resmiy ishqa kirishtürülgenlikini élan qildi. Xitay taratquliridiki uchurlargha asaslan'ghanda, mezkur qumluq tömüryoli xitay hökümitining noqtiliq tömüryol qurulush türi bolup, gherbte xoten wilayitidin bashlinip, sherqte bayin'gholin oblastining chaqiliq nahiyesige tutushidiken. Shuning bilen bir waqitta yene bu tömüryolning pütüp ishqa kirishtürülüshi, teklimkan qumluqining sherqiy-jenubiy girwikidiki 5 nahiye bilen bingtu'en déwiziyelirini tömüryol arqiliq baghlaydiken. Undaqta, xitayning tömüryol chembiri arqiliq teklimakan qumluqini toluq aylinip mangidighan poyiz aylanma liniyesini berpa qilish qurulushi zadi némini meqset qilghan?

Xitay néme üchün “Déngiz we quruqluq karidori” berpa qildi?

Melumki, yéqinqi yillardin buyan xitay bilen gherb dunyasi arisidiki sürkülüshler künséri ewjige chiqip, xitayning iqtisadiy tereqqiyatigha éghir tosalghularni élip keldi. Bolupmu Uyghur irqiy qirghinchiliqigha munasiwetlik karxanilar we ular ishlepchiqarghan mehsulatlargha qoyulghan imbargo, xitayning ötken esirning 80-yilliridin buyan izchil menpe'etlinip kéliwatqan sirtqiy aylinishni merkez qilghan iqtisadiy tereqqiyat istratégiyesini özgertishige mejbur qildi. 2021-Yili élan qilin'ghan xitayning “14-Besh yilliq pilani” da, xitay hökümiti iqtisadiy tereqqiyatta ichkiy éhtiyajni asas, tashqiy éhtiyajni qoshumche qilidighan yéngi iqtisadiy tereqqiyat istratégiyesini otturigha chiqarghan idi. Xitayning bu pilani tashqiy dunyada xéli zor ghulghulilargha seweb bolghan bolup, nurghun közetküchiler bu hadisini xitayning “Medeniyet inqilabi” dewridiki ishikni taqash siyasitining qaytidinq bash kötürüshi dep qarashqan idi. Halbuki, Uyghur diyarining xitay bilen yawro-asiya chong quruqluqi arisidiki déngiz we quruqluq yolini baghlaydighan muhim qatnash tügünige aylandurulghanliqi, xitayning bu yéngi istratégiyesining “Ishikni taqash” üchün emeslikini körsetmekte.

Uyghur diyarining jenubi we shimalda aldi-keyni bolup yasilip, “Qosh chembirek” hasil qilin'ghan tömüryollarning bir uchi xitayning ichkiy ölkilirige biwasite tutashturulghan bolsa, yene bir uchi yawro-asiya chong quruqluqigha tutashturulghan idi. Yeni késip éytishqa boliduki, Uyghur diyaridiki bu tömüryollar xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushigha mustehkem baghlan'ghan idi. Atalmish “Bir belwagh bir yol” qurulushi bolsa “Yéngi yipek yoli iqtisad belwéghi” bilen “21-Esiriki déngiz yipek yoli” ning qisqartilmisidur. “Bir belwagh bir yol” qurulushi yolgha qoyulghanda, Uyghur diyari del “Yipek yoli iqtisad belwéghi” ning tügüni qilip békitilgen.

2015-Yili xitay hökümiti “Bir belwagh bir yol” xeritisini élan qilghan bolup, mezküz yol xeritiside Uyghur diyari bu pilanning eng asasliq tügün nuqtisi qilin'ghan. Yeni Uyghur diyari xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushidiki “Üch baza” yeni, chong tiptiki néfit, tebi'iy gaz ishlepchiqirish, pishshiqlap ishlesh we saqlash bazisi, yéqilghu kömür bazisi we chong tiptiki shamal éléktr bazisi؛ “Üch léniye” yeni, énirgiye, qatnash we alaqe léniyesi؛ “Besh merkez” yeni, yépek yolining qatnash merkizi, soda-eshya oborot merkizi, pul-mu'amile merkizi, medeniyet, pen-téxnika merkizi we dawalash mulazimet merkizi bolup, tereqqiy qildurulidighanliqi jakarlan'ghan. Uyghur diyaridiki tömüryol qurulushlirigha zor meblegh sélinip, bu xildiki zamaniwiy tömüryol qurulushlirining barliqqa keltürülüshi del yuqirida tilgha élin'ghan Uyghur diyarning “Yipek yolining qatnash tügüni” qilinidighanliqi seweblik yüz bergen. Yene kélip, nöwette Uyghur diyaridiki tömüryollar pütünley xitayning yawro-asiyagha yürüsh qilishidiki eng qolay qatnash lénisiyesige aylanduruldi.

Qisqisi, xoten-chaqiliq tömüryoli tutashturulghandin kéyin, Uyghur diyarining xitay ölkiliri bilen bolghan musapisi 1000 kilométirdin köprek qisqarghan, shundaqla xitayning déngiz boyi rayonlirining chingxey, tibet, gensu we sichüenler arqiliq Uyghur diyarigha kirip, Uyghur diyaridin yawro-asiyagha chiqishini qolaylashturidighan “Déngiz we quruqluq karidori” barliqqa kelgen.

“Déngiz we quruqluq karidori” ning Uyghurlar bilen qandaq alaqisi bar?

“Déngizdiki yipek yoli” bilen “Quruqluqtiki yipek yoli” léniyesini baghlash, xitayning “14-Besh yilliq pilani” da otturigha qoyulghan bolup, uni xitay re'isi shi jinping “Dölet istratégiyesi” dep atighan idi. Uyghur diyari bu ikki liniyening tutushishidiki tügün nuqtisi bolup, xitayning ichkiy we tashqiy iqtisad zenjiride muhim istratégiyelik orun qilip békitilgen. Bundaq bolushini töwendiki birqanche sewebler belgiligen:

Tosalghusiz déngiz we quruqluq yoli échlghan: xitayning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesidiki “Yéngi yipek yoli qurulushi” ning quruqluq we déngiz yolini tutashturush pilani, del Uyghur diyarida xitay bilen yawro-asiyani baghlaydighan quruqluq yoli berpa qilish bilen wujutqa kélidu. Nöwette bu yol Uyghur diyarining jenubiy we shimalida ilgiri-kéyin yasilip chiqqan tömüryol we tashyol léniyeliri arqiliq xitay ölkiliri bilen yawro asiya quruqluqini tutashturdi.

Uyghurlarni “Boysundurulghan” : xitayning déngiz yaqisi rayonliridin Uyghur diyarigha köchürüp kélin'gen ishlepchiqirish baziliri we xitay köchmenliri, Uyghurlarning tupraqlirini, memuriy hoquqlirini, iqtisadini, shundaqla tebi'y bayliqlirini hökümet wastisi bilen monopol qilip, Uyghur jem'iyitini her xil siyasiy wastiler bilen omumyüzlük weyran qildi. Uyghurlardiki namratliqning seweblirini “Diniy esebiylik”, “Ma'ariptiki qalaqliq” we “Xitay tili bilmeslik” ke baghlap, ularni pütün millet gewdisi bilen lagérlargha, atalmish “Qosh tilliq ma'arip” qa we kespiy terbiyelesh orunlirigha mehkum qildi. Ulargha qarita xitaylashturush we qul ishchi qilip ishlitish siyasitini yürgüzdi. Xitay ma'aripi, xitay tili we xitay medeniyiti Uyghur a'ililirige mejburiy téngilip, “Namratliqtin qutuldurush” dégen nam astida Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüldi. Démek, Uyghurlar xitayning dölet menpe'eti üchün pütünley “Boysunduruldi”, shundaqla bügünki Uyghur diyari xitay üchün “Eng bixeter jay” gha aylandi.

Uyghur nopusini asas qilghan büyük “Qul ishchilar qoshuni” shekillendürülgen:

Xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqigha “Shinjanggha yardem” namida qatnashqanlar, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke-sheher, bingtu'en we dunyaning herqaysi jayliridiki xitay elchixana-konsulxaniliri, muhajirlar uyushmisi qatarliqlar idi. Ular xitay hökümitining yardimide “Öz'ara hemkarliq zenjiri” hasil qilghan bolup, bu “Hemkarliq” Uyghurlarning 19 ölkidiki xitay karixanilirining ishlepchiqirish bazilirida qul ishchi qilinishigha shara'it hazirlighanidi. Xitay hökümitimu Uyghurlar nopusi asasliq orunda turudighan jenubtiki xoten, qeshqer, aqsu we qizilsudin ibaret üch wilayet bir oblastni atalmish “Namratliqni tügitishtiki noqtiliq rayon” qilip békitken idi. Shundin buyan, Uyghur yashlirining ötken esirning 80- we 90-yilliri we 2000-yilidin kéyin tughulghanlirini “Namratliqni tügitish” nami astida kespiy jehettin terbiyelep, ishchilar qoshunigha aylandurush üchün türlük siyasetlerni otturigha chiqardi. Buning delilliridin biri ötken esirning 80-yilliridin 2000-yilighiche ariliqta tughulghan Uyghur yashlirini Uyghur diyaridiki “Diniy esebiylik” idiyesi bilen zeherlinish éhtimalliqi eng éghir “Xeterlik guruppa” dep ayrip, ularni omumyüzlük qayta terbiyelesh da'irisige élish heqqide chiqirilghan tüzümidur.

“Shinjangdiki tereqqiyatlar” arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushqa shara'it hazirlan'ghan:

Xitay hökümiti izchil yosunda Uyghur irqiy qirghinchiliqining amérika bashliq gherb dunyasining xitayni weyran qilish üchün oydurup chiqqan siyasiy oyuni dégen teshwiqatni pütün dunya miqyasida küchep teshwiq qilip keldi. Buning tesiride hetta xitay hökümitining sugha chilishay dégen “Bir belwagh bir yol” istratégiyesi qayta janlinip, sherqiy-jenubiy asiya döletliri, ottura-sherq döletliri we rusiye, ottura asiya elliri bilen bolghan alaqisi qoyuqlashti. Shundaqla bu döletler bilen birlikte büyük ishlepchiqirish teminlesh zenjiri berpa qildi. Iqtisad bilen baghlan'ghan munasiwetler, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushigha paydiliq shara'it hazirlidi. Gerche bügün amérika qatarliq gherb elliri Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik xitay mallirigha, shirketlirige imbargo yürgüzüshke bashlighan bolsimu, emma xitayning Uyghur diyaridiki qatnash léniyeliri arqiliq déngiz bilen quruqluqni tutashturushi, xitay iqtisadiy tereqqiyatigha yéngi pursetlerni élip keldi.

Yoquriqi ehwallarning barliqqa kélishi Uyghurlarning mewjutluqi we nöwettiki irqiy qirghinchiliqni axirlashturushqa paydisiz amillarni peyda qilishi mumkin. Mesilen, Uyghurlar dawamliq türde öz makanliridin qoghlinip, xitayning ichkiri ölkilerde sersan, aqqun hayat kechürüsh qismitige dawamliq yüzlinishi, Uyghur ösmürliri xitayning “Qosh til ma'aripi” arqiliq Uyghur kimlikidin pütünley ayriwétilishi, ichkiri ölkilerge yötkesh imkani bolmighan Uyghurlar mejburiy assimilatsiye, her xil paji'elik qismetlerge duchar bolushi mumkin.

Dunya i'iqtisadi kélimat özgirishi, korona wirusi, ukra'ina urushi qatarliq türlük seweblerdin éghir kirizsqa duch kéliwatqan bügünkidek künde, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqidin öz menpe'eti üchün “Qimmet yaritishi” xelq'ara jem'iyetning diqqitini qozghimaqta. Xelq'ara jem'iyet, bolup mu muhajirettiki Uyghur jama'iti xitayning Uyghurlarni qirghin qilish, qul qilish bedilige royapqa chiqarmaqchi bolghan “Xitay chüshi” ning mahiyitini yenimu chongqur chüshinip yetmekte. Buning aldini élish, Uyghurlarning milliy mewjutluqini saqlap qélish hem pütkül insaniyetning hem her bir Uyghur perzentining wijdaniy mes'uliyitidur.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.