Chet elge éksport qiliniwatqan xoten yangiqining paydisi kimge boluwatidu?

Obzorchimiz asiye Uyghur
2022.12.30
Chet elge éksport qiliniwatqan xoten yangiqining paydisi kimge boluwatidu? Hosul alghan yangaqlarni türlerge ayriwatqan déhqanlar. 2019-Yili 6-séntebir, xoten.
Xinhua

30-Dékabir “Xitay ishchilar tori” da xoten nahiyesining alahide yéza-igilik mehsulati bolghan yangaqning qazaqistan'gha ékisport qilin'ghanliqi heqqide xewer bérildi. Mezkur xewerde, 752 tonna yangaq bésilghan bir yük poyizi xoten wogzalidin qozghilip, alatagh éghizida yük sanduqigha almashturulghandin kéyin, qazaqistanning melum bir rayonigha yetküzilidighanliqi yézilghan. Shundaqla, buning 2022-yili xoten yangaqlirining tunji qétim chet elge éksport qilinishi bolghanliqi, bu hadisining jenubiy Uyghur diyaridi'iki méwe-chéwe mehsulatlirining dölet halqip, éksport qilinishigha yol échilghanliqi sözlen'gen.

Yangaq Uyghur diyaridiki eng qedimiy méwilik derexlerning biri bolup, yangaqning eng serxil türliri iqlim shara'iti sewebidin asasen Uyghur diyarining jenubiy rayonlirigha, bolupmu xoten bostanliqigha jaylashqan. Shu wejidin yangaq Uyghur diyarining baghwenchilik igilikidiki yerlik alahidilikige ige dangdar mehsulattur. Xoten yangiqining posti népiz, danisi yoghan, méghizi süpetlik bolup, uni höl hem quruq péti istémal qilishqa bolidu. “Xoten yangiqi” din ibaret dangliq marka jughrapiyiwi we tarixiy asasqa igidur. Esirlerdin béri xoten déhqanliri yangaqni asasliq kirim menbelirining biri qilip kelgen. Yangaqni xoten medeniyitiningmu maddiy asasliridin biri déyishke bolidu. Uyghur nopusi asasliq nisbetni igileydighan xotende, yangaq mehsulatlirining chet ellerge, bolupmu ottura asiyadiki qérindash qoshna ellerge ékisport qilinishi, kishige bashqiche ümid bexsh étidu, elwette. Chünki bu ish qarimaqqa Uyghur déhqanlirining iqtisadiy ehwalining yaxshilinishigha purset élip kélidighan yaxshi ishtek körünidu.

Mezkur xewerde yene xoten wilayitining méwe ishlepchiqirish kölümining 320 ming modin köp ikenliki, buning yérimidin köprek qismida yangaq térilidighanliqi, mehsulat kölümining 29 ming 780 tonnagha yetküzülgenliki sözlen'gen. Shundaqla bu jeryanda bashlamchi shirket, déhqanchiliq kopératipi we déhqan qoshulghan tijaret endizisining xoten déhqanlirini namratliqtin qutuldurushta qollinilghanliqi tilgha élin'ghan.

Emeliyette xitay hökümiti 2010-yilidiki birinchi qétimliq atalmish “Merkezning shinjang xizmet yighini” da xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke-sheherge Uyghur élining 12 wilayet, oblast, sheher, yézilirini bölüp bergenidi. Ene shu chaghda béyjing shehiri xoten wilayitining xoten nahiyesi, qaraqash nahiyesi, lop nahiyesi we shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüenining 14-déwiziyisige qarashliq déhqanchiliq meydanini tereqqiy qildurush we namratliqtin qutuldurushni höddige alghan. Xoten nahiyesi bolsa xotendiki eng chong yangaq östürülidighan nahiye hésablinidu. Bu wejidin xoten yangangchiliqining tereqqiyatimu béyjing we xoten nahiyesi bilen zich baghlan'ghan.

“Tengritagh tori” ning 2022-yili 23-iyuldiki bir (nöwette tordin öchürülgen) xewiride “Shinjang méwechilik goruhi cheklik shirkiti” ötken yérim yilda 100 ming tonnagha yéqin yangaq sodisi qilghanliqi xewer qilin'ghan. Ular bashlamchi karixana, hemkarliq kopératipi we déhqan qoshulghan tijaret endizisi boyiche, 200 ming mo yerge yangaq östürüshke zakas qobul qilghan. Shundaqla déhqanlar kopérati we kentte zawut qurush arqiliq 50 minggha yéqin déhqanning térilghu yerlirini ötküzüp bérish, ishlemchilik qilish, pay qoshush qatarliq yollarda bay bolushigha türtke bolghanliqini tilgha alghan.

Démek, xotendiki déhqanlar atalmish “Déhqanchiliq kopératipi” gha yerlirini ötküzüp bérish we bashlamchi shirketler tériqchiliq bazilirini qurup, déhqanlarni mezkur ishlepchiqirish bazilirida ishlemchilik qilish bilen kirim qilish ehwali xotende omumlashqan. Éniqraq qilip éytqanda, déhqanlar kesp özgertishke, déhqanlarning yerlirini bolsa atalmish shinjanggha yardem namida xitayning déngiz yaqisidin kelgenlerning “Tereqqiy qildurushi” gha ötküzüp bérilgen.

“Xitay milletler tori” ning 2017-yili 1-ayning 10-küni élan qilghan bir xewiride bu heqte tepsiliy melumatlar bérilgen. Yeni mezkur xewerde, xoten nahiyesi, bozaq yézisining azna kentide 4 dane yangaq déhqanchiliq hemkarliq kopératipi bar bolup, ular asasliqi qeghez yangaq tijaritini qilidiken. Ulardin bir kopératipqila 100 a'ile eza bolghan bolup, her yili 300-500 tonnaghiche yangaq sétip, 2 yüz ming yüen'ge yéqin kirim qilidiken. Emma bu kirimni her bir a'ilige sundurghanda, bir a'ilige bir yilda tégidighan pulning sani aranla 2000 yüen bolidiken. Buningdin köriwélishqa boliduki, Uyghur déhqanliri hemkarliq kopératipige eza bolup, kesip özgertkendin kéyinmu, iqtisadiy ehwalida alahide burulush bolmighan.

Yene bir misalni alsaq, “Tengritagh tori” 2021-yili 6-aprildiki bir xewiride, xoten nahiyesidiki miwe-baghwenchiliki kölümi 600 ming mo etrapida bolup, méwilik baghlardin kiridighan kirimi yerlik déhqanlarning omumiy kirimining 44 pirsentini igileydighanliqi xewer qilin'ghan.

Mezkur xewerde yene xoten nahiyisining layqa yézisi, aqchil kentide miwilik köchet tikish kölümi 1300 mogha yetkenliki, 2020-yili bu kenttiki her bir kishining yilliq otturiche kirimining 10876 yüen'ge yetkenliki xewer qilin'ghan. Démek, yoquriqi hésabat boyiche, xoten déhqanlirining ayliq kirimi aranla 900 yüen xelq puli etrapida bolghan. Bu san xitay bash ministéri li kéchyangning 2020-yili échilghan xitayning 13-nöwetlik xelq qurultéyi 3-omumiy yighinida tilgha alghan “600 Milyun ademning yilliq kirimi aranla 1000 yüen” dégen ölchemdinmu töwen turidu.

Yoquriqi bir qatar delil-pakitlar we sanliq melumatlardin shuni késip éytishqa boliduki, xitay yéqindin buyan keng kölemde teshwiq qiliwatqandek “Uyghur élida kündin-kün'ge rawajliniwatqan yéza-igiliki” ning, emeliyette yerlik Uyghur déhqanlirining turmush sewiyisini östürüshte we ularni namratliqtin qutuldurushta héch bir paydisi bolghan emes. Eksiche bu keskin özgirishler, Uyghur déhqanlirini yerliridin ayrish, ularning en'enwiy tériqchiliq we yashash muhitini buzush, ijtima'iy hayat qurulmisigha buzghunchiliq qilish, nopus qurulmisini shalanglashturushta türtkilik rol oynighan. Mahiyitidin élip éytqanda, xitayning déngiz yaqisi rayonliridin atalmish yardem namida Uyghur éligha kelgen xitay shirketliri we xitay “Ixtisas igiliri”, téximu éniqraqi, xitay hökümitila Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyattin eng chong nepke érishküchilerdur. Ular qandaqtur Uyghur déhqanlirini “Namratliqtin qutuldurghuchilar” yaki “Yerlik igilikni tereqqiy qildurghuchilar” bolmastin, belki iqtisadiy monopulluq arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqini dawamlashturghichilardur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.