Муһаҗирәттики уйғурлар: “балилар ят милләткә никаһланса, өзимиздин көримиз”

Ихтиярий мухбиримиз абдувәли аюп
2018.01.17
nikah-suriti-b-305.png Норвегийәдә бир җүп уйғур яшниң никаһи җумһурийәт күнидә оқулди.
Photo: RFA

“балилар ят милләткә никаһланса қандақ қилисиз” дегән темидики зиярәтләр давамида ата-аниларда тәрбийәгә унимиса ихтияриға қоюп бериш, қошулмаслиқ, ада-җуда болуш, түрк қанлиқ болушни тәкитләш, мусулман болушни тәкитләш, балини ихтияриға қоюп берип нәврини уйғур қилип тәрбийәләш дегәндәк пәрқлиқ қарашлар мәйданға чиқти.

Хели көп қисим ата анилар уйғурдин башқа һеч бир милләттин келин яки күйоғуллуқ болушни тәсәввур қилалмайдиғанлиқини билдүрүп, әгәр шундақ әһвал көрүлсә буни балилардин әмәс, бәлки өзидин көридиғанлиқини ейтти.

Муһаҗирәткә конирақ уйғурларниң көзитишичә, ата-анилар ят әлләргә кәлгәндә йәрликләргә қариғанда бәкрәк ишләшкә тоғра келидикән. Уйғурларниң җамаәт паалийәтлиригә қатнаш, вақит вә түрлүк өзүрләр сәвәбидин қатнишип болалмайдикән. Өзи йеңи тил өгинишниң дәрдини көп тартқачқа балиларниң шу тилда раван сөзләшлири уларниң мәсликини кәлтүридикән вә улардин өгинишкә башлайдикән. Ата-аниларниң аилидә ят тилға маслишиши балиларда көнүп қелишни кәлтүрүп чиқирип ана тил унтулидикән. Уйғурчә сөзлийәлмәслик балиларда уйғурларниң сорунидин қечиш, уйғурлардин ятсираш, пишшиқ билидиған тилдики кишиләр арисида өзини техиму әркин һес қилип шу тилдики кишиләргә майиллиқ, муһәббәт көрүлидикән вә шу тилни сөзләйдиған кишиләр билән никаһлиқ болидикән. Тәкшүрүшимизчә, муһаҗирәттики иккинчи әвладта ят милләтләр билән никаһлинишлар түркийә, германийә, америка, голландийә, сәуди әрәбистан қатарлиқ әлләрдә аллиқачан көрүлүп аҗришишларму йүз берип болған.

Норвегийәдә яшайдиған уйғур зиялийси сәид әкрәм ака юқириқи реаллиқни көзәткән болуп, униң қаришичә, балиларни уйғурларниң сорунида чоң қилиш, яшлиқ мәзгилидин башлап чиң тутуш, әгәр ят милләттин болғанларға майиллиқ көрүлгән һаман вақтида алдини елиш керәк икән.

Явропада яшайдиған йәнә бир уйғур муһаҗир әгәр балиларда җора таллашта ят милләткә майиллиқ көрүлсә, ада-җуда болидиғанлиқини тәкитлиди.

Түркийәдә яшайдиған уйғур зиялийси меһриай бәштоғрақ балиларниң ят милләткә никаһлинишиға қәтий қарши болуп, өзиниң бу һәқтики ойлиғанлири вә тәдбирлири һәққидә пикир баян қилди.

Норвегийәдә яшайдиған бир өлима әгәр уйғур балиларда ят милләткә никаһлиниш көрүлсә, ата-аниларниң буни өзидин көрүши керәклики һәққидә тохталди.

Канадада яшайдиған уйғур зиялийси руқийә турдуш ханим көчмәнләргә мулазимәт қилиш орнида ят милләттин болған яшларниң никаһлиниш әһвалини көзәткән болуп, милләт атлап никаһланған мутләқ көп сандики яшларниң аҗришишлириға вә бәхтсиз аилә турмушиға шаһит болған. У мундақ милләт һалқиған никаһ сәвәбтин келип чиққан аилә зораванлиқиға, балилардики психик бинормаллиққа, аяллардики уйқусизлиқ, әндишә, әрләрдики һарақкәшлик, зәһәргә берилиш қатарлиқ һадисиләрниң алдини елиш үчүн ата-аниларни балилириға кичикидин уйғурлуқ тәрбийәси беришкә дәвәт қилса, яшлардин никаһни бир хусуси һадисә дәп аддий қаримаслиққа чақириқ қилидикән.

У, балилириниң ят милләт билән никаһлинишиға қәтий қариши икән, алимадис шундақ болуп қалса, нәврисини өзи беқип уйғур қилип тәрбийәләйдикән.

Һазирқи уйғурларниң муһаҗирәткә йүзлиниши 1949-йилдин кейин вә ундин кейинки сиясий бастурушлар давамида әвҗ алған болуп, улар ичидә оттура асияға көчкән уйғурлар бурун топлишип олтурақлашқан қериндашлири билән бирликтә өз ичидә никаһлинип уйғурлуқ мәвҗудийитини давам қилип кәлгән. Түркийәгә көчкән уйғурларму қәйсәри шәһиридә бир мәһәллә бина қилип уйғур елидин вә өз ичидин никаһлинип кимликини йоқатмиған. 90-Йиллардин кейин ғәрб дунясиға йүзләнгән уйғурларниң техи бирәр әлдә бирәр чоңрақ мәһәллә бәрпа қилғанлиқи мәлум әмәс. Шуңа бу уйғурлар өз мәвҗутлуқини иккинчи әвладқа қандақ йәткүзүш һәққидә җиддий ғәм йейишкә башлиған болуп, никаһлиниш мәсилиси уларниң бешини қатуруватқан еғир мәсилиләрни бири икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.