Балиңиз ят милләткә никаһланса қандақ қилисиз

Уйғурларниң ғәрб әллиридики мәвҗутлуқ мәсилиси һәққидә тәкшүрүш җәрянида түркийәниң қәйсәригә җайлашқан түркистан мәһәллисидики уйғурлар диққитимизни тартти.

Бу мәһәллидә кишиләр бүгүнгичә ана тилни вә ана мәдәнийәтни сақлап кәлгән. Бу йәрдики уйғурлуқни сақлап қалған сәвәпләрни тәкшүрүш нәтиҗисидә мәһәллә болуп яшаш, өз миллити билән тойлишиштин башқа илаҗ қилип уйғур елидикиләр билән тойлишишниң муһим сәвәб болуп кәлгәнлики көзгә ташланди. Мәзкур мәһәллидә яшаватқан биринчи әвлад қоюқ йәркән тәләппузини сақлап кәлгән, үчинчи әвлад уйғурлар ичидиму уйғурчини билмәйдиғанлири йоқ дейәрлик икән.

Биз мушуни йип учи қилип муһаҗирәттә яшаватқан уйғурлар арисида тәкшүрүш қилдуқ. Тәкшүрүштә уларниң балиларниң никаһ мәсилисидә ят милләттин келин яки күйоғуллуқ болушқа қандақ қарайдиғанлиқи соралди. Тәкшүрүш обекитлирини таллиғанда әнәниви җәмийәт типидики дөләтләр, әнәнивилик билән заманивилиқ гирәләшкән дөләтләр вә заманивилиққа мәнсуп дөләтләрдин әң камида бирдин уйғурниң болуши нәзәргә елинди.

Шәһәрләрни таллиғандиму диний чүшәнчиләр қоюқ муқәддәс шәһәр мәккидин тартип диндин халийлиқ түси қоюқ амистердам шәһиригичә болған йәрләрдә яшаватқан уйғурларниң зиярәт қилиниши көздин қачмиди.

Муһаҗирәттики уйғурлардин соралғини “балиңизниң ят милләттин никаһлинишиға қандақ қарайсиз” дегән бирла соал болуп толиму асан вә қисқа, әмма җаваблар һәқиқәтән қийин вә узун болди. Биринчи болуп муқәддәс шәһәр мәккидин кәлгән җавабни аңлап бақайли.

Уйғурлуқни мирас қалдуруш вә уйғурниң қениға садиқ әвлад тәрбийәләштә никаһниң муһимлиқи вә никаһниң уйғурдин ятқа бағланмаслиқи мәзкур мәккидики мусапир уйғурниң пикри. У балиларниң никаһ йешида берилгән тәрбийәниң әмәс, бөшүкидин башланған тәрбийәниң муһимлиқини тәкитләйду, уйғурлуқниң ваз кечилмәс қурған икәнлики бу мәккилик уйғурниң мизани.

Асия билән явропаниң ләвләшкән җайи истанбулда, заманивилиқ билән әнәнивилик қучақлашқан көп милләтлик зәйтинбурну районида яшайдиған уйғур зиялийси абдуләзиз бәштоғрақниң бу соалға җаваби бәкму әмили, зиядә қисқа болди. У никаһта балиси таллиған обйектниң қайси милләтниң болушини өзиниң талишиға қоюшни ақиланилик дәп қарайдикән.

Голландийәдә яшайдиған уйғур зиялийси асийә ханим яшлиқ дәвридә яшаватқан балилириға ата-анисидин мирас уйғурниң сап қениға садиқ болуш тәрбийәси бериватқанлиқи һәққидә тохталди. Униңчә балиларниң муһаҗирәттики никаһлиниш мәсилисини бир еғиз гәп билән ейтип түгәткили болмайдикән.

Юқириқи үч дөләттики уйғурлардин кәлгән садалардин шу нәрсә мәлумки, биз тәкшүргән түркийәдики уйғурлар өзини түркләр билән бир милләт дәп қарайдиғанлиқи сәвәбидин болса керәк бу мәсилигә анчә әстайидил әмәс икән. Бу һәқтә бәк әндишә қиливатқандәк көрүнмәйдикән. Бәлким кәспи, мәлумати, турмуш сәвийиси қатарлиқ амиллар нәзәргә елинип техиму илгириләп көзитилсә башқа қарашларму оттуриға чиқиши мумкин.

Сәудидики уйғурлардин кәлгән сада түркийәдин пәрқлиқ икән. Зияритимизни қобул қилған уйғурниң бу һәқтики әндишиси хелила күчлүк, униң уйғурлуқниң варислиқ мәсилисигә болған позитсийиси түркийәдики зияритимизни қобул қилған уйғурлардин бәкрәк әстайидил.

Голландийәдин кәлгән сада әң күчлүк, балиларниң уйғурлуққа варислиқ қилалмаслиқ қорқунчи уларни хелила сарасимигә салған. Бу программимизниң давамида дуняниң пәрқлиқ қитә, мәдәнийәт вә иқлимлирида ата-ана болуп яшаватқан уйғурлар билән бу һәқтә сөһбәт өткүзүшни давам қилимиз. Кейинки программилиримизда пәрзәнт болуп яшаватқан никаһ йешидики яшларни зиярәт қилип уларниң йүрәк чуқанлириға қулақ селишқа тиришимиз.