Yalqun rozining “Kiriship qalidighan” xaraktéri

Yalqun rozining resimige her qarisam, merhum proféssor abdukérim raxmanning uni “Kiriship qalidighan adem” dégen bahasi ésimge kélidu. Yalqun rozining shundaq kiriship qalidighan mijezi uning Uyghur obzurchiliqi, neshriyatchiliqi we ma'aripidiki töhpisige türtke boldi. Uning qamaqta tartilghan resimidiki qaytmas jasaritimu muhajirettiki chüshkün rohlarni oyghatti, ghemkin köngüllerni kötürdi. Uning qamaqtiki jesur simasi uni dawa seynasigha chiqirip bihude azap chékiwatqan hörmetlik shexslerning obrazigha aylandurdi.

1. Kiriship qalidighan adem

2000-Yillarning béshida yalqun rozi chiqarghan “Memtili ependi”, “Teklimakandiki altun koldurma” dégen kitablar qizghinliq qozghiwetti. Bu qizghinliq mektepler, sorunlar we dersxanilargha qeder yéyildi. Qizil binadiki bir qétimliq derste yuquriqi kitablar tenqidiy yosunda tilgha élindi. Bir qancheylen obzur yézilishi kéreklikini tewsiye qildi. Rehmetlik abdukérim raxman ularni tosup: “Yalqun rozining kitabigha kim obzur yazsa, shuning bilen kiriship qalidiken, shunga yazmasliq kérek,” dédi.

Shundin kéyin yalqun rozining talay qétim “Kiriship” qalghanliqigha shahit boldum. Bolupmu Uyghur yéngi ma'‍arip herikitining bashlinishi we bu heriketning bayraqdari memtili tewpiq témisida yalqun rozi heqiqetenmu kiriship qaldi. U artushta Uyghur yéngiche ma'aripigha ul salghan bahawudun musabay we hüseyin musabaylarning heykilini ikisaq bashlan'ghuch mektipige tikletti. U yene musabaylar jemetining tejribisi arqiliq Uyghur iqtisadigha ilham berdi.

Yalqun rozi ali mekteptiki ustazi abdushükür muhemmet'imin heqqidimu “Kiriship qaldi”. U merhumning eserlirini toluq neshir qildurdi. Bu kitablar arqiliq ustazning yiqilmas menewiy menggü téshini tiklep chiqti. U artushtiki ma'aripchilar heqqide mexsus kitap chiqardi. Memtéli ependi tughulghan buyamet yézisigha memtéli ependimning muziyini yasashqa teshebbuskar boldi. Memtéli ependining ölchemlik resimini tépip, dangliq ressam abdushükür kök ependige sizdurdi. Yalqun rozi özi yalghuz wujutqa chiqarghan yuqiriqi ishlardin abdukérim raxmanning “Kiriship qalidiken” dégen bu sözining rastliqi bir qanche qétim ispatlandi.

2. U özini inkar qilalighan

Yalqun rozining özi xata özleshtürgen qarashlarni inkar qilishida bir qet'iylik bar idi. Bolupmu uning Uyghur yéngiche ma'aripning tarixi heqqide xata muqimlashqan chüshenchilerni inkar qilishimu teqdirleshke sazawer idi. Uyghur yéngiche ma'‍aripi 1885-yili artushning ékisaq yézisida qurulghan bashlan'ghuch mektep bilen bashlan'ghan dégen qarash 80-yillardin bashlap taki 2000-yillarghiche nopuzluq bilinip kelgen idi.

Yalqun rozi özimu “Memtili ependi” dégen kitabida shundaq yazghan. Emma u kéyinki izdinishler jeryanida özi kitabida mu'eyyenleshtürgen qarashni inkar qilip, ékisaq bashlan'ghuch mektipining 1914-yili qurulghanliqini éniqlap chiqti. Elwette, bundaq özi yaqlap chiqqan, kishiler asasen qobul qilghan qarashning xatasini özi inkar qilish jasaret telep qilidu. Özining xatasini özi bayqap, özini-özi inkar qilishqa jür'et qilish hakimmutleq tüzüm astida shekillen'gen Uyghur jem'iyitide az uchraydighan ish idi.

Yalqun rozining qet'iyliki, qeyserliki, eqide qilghan ishni kiriship turup qilidighan izchilliqi Uyghur jem'iyitige kömülüp qélish aldida turghan tewpiq rohini qayturup berdi. Uning ustazi abdushükür muhemmet'imin'ge bolghan wapadarliqi mezkur köp qirliq, mol-hosulluq alimning simasini Uyghur oqurmenlerning köz ‍aldida nurlandurdi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.