Stalinning yapon'gha qarshi urushqa yardem béridighan mexpiy “Z” yoli

Bu yil 3-séntebir küni xitay hökümitining 1949-yilidin buyan tunji qétim özining yapon'gha we fashizmgha qarshi urushta ghelibe qilghuchi döletlik salahiyitini namayan qilidighan, ghalibiyetning 70 yilliqini xatirilesh herbiy parati ötküzdi.

Mezkur parat munasiwiti bilen yene metbu'atlarda xitayning yapon'gha we fashizimgha qarshi urushqa zor hesse qoshqanliqi we xitayning yapon'gha qarshi urushining ghelibisining qolgha kélishide eyni waqitta amérika, sowét ittipaqi we en'gliye qatarliq fashimizgha qarshi ittipaqchi döletlerning oynighan rolining alahide zor ikenlikige a'it muhakimilermu köplep élan qilindi. Rusiye metbu'atliridiki melumatlarda körsitilishiche, sabiq sowét ittipaqi 1937-1942-yilliri xitayning yapon'gha qarshi urushigha herbiy yardemlerni bergen bolup, bu yardemler eyni waqitta Uyghur éli arqiliq aldinqi seplerge yetküzülgen idi.

Rusiye prézidénti wladimir putinning bu qétimqi murasimgha qatnashqanliqi we rusiye armiyisining bir etritiningmu mezkur paratqa ishtirak qilghanliqini chöridigen halda rusiye metbu'atliridimu sowét ittipaqining ötken esirning 30-40-yillirida xitayning yapon'gha qarshi urushida oynighan roli we körsetken yardemliri heqqide qaytidin türlük maqale -obzorlar élan qilindi.

Elwette, sowét ittipaqining junggo xelqining yaponiye militarizmining ishghaliyitige qarshi kürishige bergen zor maddiy, qoral-yaraq, eskiriy küch we bashqa jehetlerdiki yardemliri sowét ittipaqi dewridin tartip taki hazirghiche muhim tarixi téma bolup keldi. Biraq, sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin sowét ittipaqining 1931-1942-yilliri arisidiki yapon'gha qaratqan siyasiti we xitaygha bergen herbiy yardemliri hem bashqilargha a'it ilgiri mexpiy tutulghan bir qisim arxip höjjetlirimu ashkarilandi.

Arxiplardin melum bolushiche, stalin hökümiti bilen jang jéshi hökümiti arisidiki munasiwet 1928-yili buzulghandin kéyin, ikki el arisida diplomatiyelik alaqe üzülgen, emma 1931-yili manjuriye yaponlar teripidin igiligendin kéyin, sowét ittipaqi yaponiyedin xewpsireshke bashlighan. 1933-1937-Yilliri arisida bu xewp téximu kücheygen bolup, sowét ittipaqi gomindang hökümiti bilen bolghan munasiwetni eslige keltürüp, uning yapon'gha qarshi urush qilishigha mexpiy yardem bérishni qarar qilghan idi.

Tarixi arxip höjjetliride qeyt qilinishiche, sowét ittipaqi hökümiti 1931-1934-yilliri arisida yaponiyening Uyghur éli, gensu qatarliq jaylarni sowétqa qarshi bazigha aylandurushidin endishe qilip, shéng shisey hökümitini yölep turghuzghan hemde gomindang hökümitini yapon'gha qarshi turushqa ündep, axiri gomindang hökümitige zor miqdarda qoral-yaraq, oq-dora bérish, bu qoral-yaraq we oq dora hem eshyalarni Uyghur éli arqiliq toshup, gensu-shenshi rayonlirigha yetküzüp bérish heqqide pütüshüm hasil qilghan.

Rusiye tarixchisi, proféssor b. Gorbachyowning rusiyening “Musteqilliq” gézitide élan qilghan “Moskwa -béyjing qanliq jenglerde mörini-mörige tiridi” mawzuluq maqaliside sowét ittipaqining 1937-1941-yilliri arisida xitaygha körsetken yardemliri tepsiliy bayan qilin'ghan.

Maqalide körsitilishiche, 1937-yili, 7-ayning 7-künidiki lugochaw weqesidin kéyin yapon-junggo urushi resmiy bashlandi. Yaponiye armiyisi keng kölemde shimaliy junggogha hujum bashlidi. Lugochaw weqesi yüz bérip, 44 kündin kéyin, yeni 1937-yili, 8-ayning 21-küni sowét ittipaqi bilen xitay arisida öz'ara “Hujum qilmasliq shertnamisi” imzalandi.

Sowét ittipaqi bilen xitay jumhuriyiti arisidiki “Öz'ara hujum qilmasliq shertnamisi”imzalan'ghandin kéyin, ikki döletning yaponiyege qarshi herbiy hemkarliqi üchün asas sélin'ghan bolup, ene shu shertname asasida shu yili, 14-séntebir küni junggo terep wekilliri moskwada sowét ittipaqi dölet mudapi'e ministirliqi bilen sowét ittipaqining herbiy-téxnika yardimige érishish heqqide kélishim hasil qilghan. Sowét ittipaqi terep xitaygha töwen ösüm bilen qerz hésabida qoral-yaraq,oq-dora we bashqa eshyalarni bérishke maqul bolghan.

Ene shuningdin kéyin junggo hökümiti sabiq sowét ittipaqining yardimige ériship, yapon'gha qarshi urushni dawamlashturdi. Gomindangning yapon'gha qarshi urush qilishida Uyghur éli chong arqa sep bolghan hemde sowét ittipaqidin xitaygha toshulidighan qoral-yaraqlar Uyghur diyari arqiliq yetküzülgen idi.

Sowét ittipaqi mezkur eng bixeter qoral-yaraq toshush yolini mexpiy türde “Z” yoli dep atighan idi. Rusiye tarixchisi w. Néxning “N k w d ning shinjangdiki alahide opératsiyeliri” mawzuluq maqaliside otturigha qoyulushiche, sowét ittipaqi bash bolup qurghan mezkur qazaqistanning sari-özek rayonidin bashlinip, Uyghur élini késip ötüp, lenjughiche yétip baridighan mezkur “Z” yoli xitayning 1937-1941-yilliri arisida yaponiye armiyisige taqabil turushida muhim rol oynighan bolup, bu sowét ittipaqi n k w d orginining mexpiy pa'aliyetliri qatarigha kirgenliki üchün sowét ittipaqi nkwd si özining bir qanche polkini Uyghur diyarigha ewetip, bixeterlikni qoghdighan idi.

Qazaqistandiki Uyghur yéqinqi zaman tarixi boyiche bir qisim kitab we maqalilerning aptori, sabiq sowét armiyisi polkowniki qehriman ghojamberdi ependining qarishiche, sowét ittipaqining xitaygha mundaq herbiy yardem bérishi xitayning yapon'gha qarshi urushi üchün muhim rol oynighan shuningdek yene özining bixeterlikidinmu chiqish qilin'ghan.

Eyni waqitta sowét ittipaqi xitaygha qoral-yaraq we herbiy eshyalarni yetküzüsh üchün quruqluq, déngiz we tömür yoldin ibaret üch xil liniyini ishqa sélishni oylashqan bolsimu, biraq, déngiz we tömür yol arqiliq toshush qamal qilin'ghan bolghachqa mexsus qazaqistandin bashlinip Uyghur diyaridin ötüp, lenju we bashqa jaylargha tutashturulghan tash yol arqiliq toshush birdin bir bixeter yol bolghan idi. Bu yolni téz yasash üchün zor sandiki Uyghur we bashqa yerlik ahaliler emgekke sélindi.

Mutleq mexpiy tutulghan bu yol sowét bixeterlik tarmaqliri teripidin “Z” yoli dégen shertlik nam bilen atalghan.