Yaponiyelik proféssor day matsuyning qedimki Uyghur hoquq wesiqiliri heqqidiki yéngi kitabi

Quju Uyghur xanliqining paytexti beshbaliq tam resimliridin bir körünüsh (aptorning shexsi elbumidin)

Bu yil yil béshidin bashlap xitay hökümiti ötken yili oylap tapqan yasalma medeniyetshunasliqini téximu ewj aldurdi. Ular aldi bilen tarixiy yerlerni échish bahanisi bilen hemmila yerdin xitayche asare-etiqiler we qol yazmilar tépilghandek bir tesir peyda qilishqa urunsa, yene bir tereptin yasalma yighinlirini köpeytip xitay ichi we sirtidin bu oyunigha tamashibin toplashqa bashlidi. Muzéylirida peqetla xitayche qol yazmilarni körgezmige qoyup, özini téximu medeniyetlik qilip körsetti. Tépilghan qedimki Uyghurche we bashqa qedimiy millet tilliridiki qolyazmilargha étibarsiz mu'amile qilip, yéngi tépilghanlirini körgezmige qoyush tögül, eslide körgezmige qoyulghanlirini közdin yoqatti. Ötmüsh ana tilini tetqiq qilghan Uyghur alimlirini “Milletchilik” bilen eyiblidi we türmilerde chürtti.

Emma xitayning her xil tosqunluqlirigha qarimay, adalet öz ornini tépip, chet'ellerdiki qedimki Uyghur tili, tarixi we medeniyiti tetqiqati oz yolini dawam qiliwerdi. Bashqa sahelerdiki tetqiqatlargha ülge bolalaydighan yéngi-yéngi eserler barliqqa kélip, Uyghurshunasliq tetqiqatining kelgüsige téximu köp ishench béghishlidi.

Yéqinda yawropadiki meshhur neshriyatlardin bélgiyediki brépols neshriyati teripidin yoruqluq körgen “Turpan qedimki Uyghur memuriy bashqurush buyruqliri” namliq kitab ene shundaq eserlerdin biri.

RFA/Ablet

Eserning aptori yaponiye osaka uniwérsitétining piroféssori doktor day matsuy (Dai Matsui) ependi. Day matsuy ependining bu kitabi asasliqi 13-we 14-esirlerde yeni “Mongghullar dewri” dep atalghan dewrde turpan oymanliqida we etrapidiki ottura asiya döletliride yolgha qoyulghan baj we memuri bashqurush xizmetlirige munasiwetlik wesiqilerning sélishturmisi we etrapliq tehlilini öz ichige alghan. Shundaqla bu wesiqiler qollinilghan dewrning oxshimighan basquchlirining til alahidilikliri tetqiq qilin'ghan. Day matsuy ependining bu kitabi uning yaponiye saka uniwérsitétida 1999-yili muweppeqiyetlik tamamlighan doktorluq dissértatsiyeside tetqiq qilghan qedimki Uyghurlarning memuri bashqurush buyruqliri bilen munasiwetlik 54 parche wesiqe bilen bashlan'ghan. Kéyinki 20 yildin köprek waqit jeryanida sankt-pétérburg, london, istanbul we xitayda saqlinip kéliwatqan bashqa wesiqiler tetqiqati bilen kéngeytilgen we axirida kitabida qollan'ghan wesiqe sani 107 ge yetken.

Day matsuy ependi bekmu estayidil we emeliyetchan alim. U wesiqiler saqliniwatqan kutupxana we tetqiqat orunlirigha shexsen özi bérip, esli nusxini tekshürgen we bu wesiqiler üstide élip bérilghan tetqiqatlarni bir biri bilen tepsiliy sélishturghan. U öz tetqiqatida hazirghiche adetlinip kélin'ginidek wesiqilerni noqul halda tilshunasliq yaki edebiyatshunasliq menbeliri dep qarap tetqiq qilish ramkisini buzup tashlap, wesiqe mezmunini tarix, jughrapiye we eyni dewr jem'iyet qurulmisi alahidilikliri bilen birleshtürüp tetqiq qilishqa alahide ehmiyet bergen. Hoquq wesiqilirining hemmisi dégüdek qol bilen yézilghan bolup, qedimki Uyghur qolyazmiliri Uyghurche qolyazmilar ichide oqush eng qiyin yazmilar bolup hésablinidu. Shuning üchün her bir wesiqini oqughanda perqliq mulahize we oqush téxnikisi telep qilinidu. Day matsuy ependi bu sahede eng tejribilik tetqiqatchi bolush süpitide bashqa tetqiqatchilar sadir qilghan nurghunlighan oqush xataliqlirini tüzetken.

Day matsuy ependi uzun yillardin béri Uyghur hoquq wesiqilirini asas qilghan tetqiqatliri bilen tonulghan. Uning alahidiliki, yerlik xelq teripidin yézilghan her xil toxtamlar we til xetlirini, til alahidiliki, mezmuni we qanuniy alahidilikliri bilenla emes, belki tarix we jughrapiye shundaqla diniy jehettinmu sherhlep béreligenlikidur.

Day matsuy ependi Uyghurlargha anche natonush emes. Uning yer nami “Ürümchi” we turpandiki bir qisim tarixiy yer namlirining kélish menbelirini qedimki wesiqiler asasida nahayiti éniq qilip chüshendürüp bergen maqaliliri xéli burunla Uyghurchigha terjime qilinip Uyghur diyaridiki zhurnallarda neshr qilin'ghan we keng oqurmenlerning alqishigha érishken.

Qedimki Uyghur hoquq wesiqiliri Uyghur tilida qeghez, xet, guwahname yaki kimliklerge oxshash resmiy wesiqilerni körsitidu. Wesiqini kimlik delillesh üchün ishlitilidighan resmiy wesiqe dégen menidimu chüshinishke bolidu. Qedimki Uyghurche wesiqilerning türi nahayiti köp bolup, asasliqliridin élim-bérim, tégishish, qerz élish, ijarige élish, bala béqiwélish, ademni görüge qoyush, chakarlarni azad qilish, wesiyetname, miras xéti we bashqa munasiwetlerni ispatlash meqsitide yézilghan til xet qatarliqlardin ibaret. Uyghur wesiqiliri tetqiqati bilen uzun waqit shughullan'ghan simoné kristi'ané rashman xanimning 2007-yili neshr qilghan wesiqiler katalogigha asaslan'ghanda, dunyada shu hazirghiche melum bolghan 550 tin köprek wesiqining barliqi melum.

Day matsuy ependining bu kitabida ene shu wesiqilerning eng kichiki, emma tetqiq qilish qiyini bolghan til xetler tetqiq qilin'ghan. Kitab mezmunining qiziqarliq we bir Uyghur üchün eng ehmiyetlik alahidiliki shuki, wesiqiler yézilip aridin yetti sekkiz yüz yil ötken bolsimu Uyghurlar kündilik turmush we öz'ara munasiwetliride bu xil alaqilishish usulini eynen saqlap kelgen. Uyghurlar arisida bu xil buyruq we ispatlar köp waqitlarda aghzaki bérilidu. Til xet yézip bérish usuli bolsa, munasiwetleshken ikki terepning bir birini anche yaxshi tonumaydighanliqining belgisi dep qaralghachqa, adette bir kishining yaki her ikki terepning dégen sözliri höküm yaki toxtamni ispatlashqa yéterlik dep qarilidu. Bu alahidilik Uyghurlarning öz'ara munasiwetlerde bir birige neqeder ishench qilidighanliqining ipadisidur. Eger shundaq bir til xet bérish zörür bolghandimu burunqidekla tolimu qisqa we addiy yézilidu. Xet pochérkisi qarshi terepke tonush bolghachqa köp waqitlarda ayrim imza qoyulmaydu. Shundaqtimu yene imza we hetta tamgha qollinish adetlirimu bar. Qisqisi, qedimki Uyghurlarning bu xil “Til xet” yaki yene bir ismi bilen “Ikki ilik xet” qollinish aditini bügünki ewladliri hazirghiche dawamlashturup kelgen bolup, Uyghurlarning öz örp-adetlirini we öz'ara munasiwetliri üchün muhim bolghan amillarni neqeder yaxshi saqlap kelgenlikining ipadisidur.

 Rusiyelik türkolog radlof 1898-yili kléménts turpandin élip kelgen ikki parche wesiqini tetqiq qilghan. Mana bu qedimki Uyghur qolyazmilar tetqiqatigha tashlan'ghan tunji qedem idi. 1928-Yili sérgéy malof (Sergey Malov) bérlin we sankt-pétérburgdiki 128 parche wesiqini neshrge teyyarlidi. Türk dunyasigha qedimki Uyghurche wesiqiler tetqiqatini élip kirgen tunji tetqiqatchi uzun waqit bérlin turpan qolyazmiliri üstide tetqiqat élip barghan reshid rahmati arat boldi. 1966-Yili d. I. Tixonof (D. I. Tixonov) Ning monograpiyesi we 1975-yili amérikaliq tetqiqatchi larriy klark (Larry Klark) ning doktorluq dissértatsiyesi wesiqiler tetqiqatigha nahayiti chong hesse qoshqan tetqiqatlar idi.

-1977Yilidin bashlap pétér tsimé (Peter Zieme) ependi wesiqiler tetqiqatida yéngi bir dewr achti. U peqetla shu waqitqiche bashqa tetqiqatchilar oquyalmighan nurghunlighan wesiqilerni oqupla qalmastin, belki wesiqilerde uchrighan qanuniy atalghularni téximu éniq izahlap, wesiqe tetqiqatigha téximu köp qiziqish qozghidi. Bir qatar wesiqilerning bu tetqiqatchisi 1993-yili yaponiyelik sepdashliridin jutén oda (Juten Oda) , hirushi umémura (Hiroshi Umemura) , takaw moriyasu (Takao Moriyasu) lar bilen birlikte neshrge teyyarlighan üch qisimliq “Qedimki Uyghurche toxtamlar” kitabi bilen wesiqeshunasliq tetqiqatini tajilandurdi.

Uyghur tetqiqatchiliridin metréhim sayit we israpil yüsüp ependiler bu kitabtiki 125 parche wesiqige ürümchide saqliniwatqan 4 parche wesiqini qoshup Uyghurchigha terjime qilip teyyarlighan kitabini 2004-yili élan qildi. Bulardin bashqa yene 2004-yili türkiyelik melek öz yetkin (Melek Öz Yetkin) xanim teyyarlighan “Qedimki türk baj atalghuliri” , 2013-yili tatar tetqiqatchi liliya y. Tugushéwa (Liliya Y. Tugusheva) Xanimning “Qedimki Uyghurche wesiqiler” kitablirini alahide tilgha élishqa erziydu.

Qedimki Uyghur hoquq wesiqiliri tetqiqatigha eng köp ejir singdürgen tetqiqatchilardin biri gérmaniyelik simoné kiristi'ané-rashman (Simone Christiane-Raschmann) xanimdur. Simoné-kiristi'ané rashman xanim doktorluq dissértatsiyesini wesiqiler arisidiki boz rext bilen munasiwetlik yapraqlar heqqide yazdi. Uningdin bashqa 10 parchigha yéqin ayrim maqalisini mexsus wesiqiler téma tetqiqatigha béghishlighan simoné-kiristi'ané-rashman pütün dunyada saqliniwatqan wesiqilerni éniqlap 550 din artuq wesiqe we 100 parchigha yéqin xet chekning asasiy uchurlirini öz ichige alghan ikki qisimliq katalogini 2007-yili tamamlidi we bu qimmetlik emgiki bilen wesiqe tetqiqatchilirigha alahide asanliq yaritip berdi.

Qedimki Uyghurche hoquq wesiqilirining bashqa qol yazmilardin perqlinidighan yene bir alahidiliki, bu eserlerning biwasite qol bilen yézilghanliqi shunga oqushningmu bashqa qol yazmilargha qarighanda qiyinliqidur. Day matsuy ependi shu waqitqiche éniq oqush mumkin bolmighan nurghun sözlerni éniq oqup toghra sherhlep bergen.

 

RFA/Ablet

Eskertip ötüshke tégishlik yene bir muhim yéngiliq, day matsuy ependining bu kitabi Uyghur hoquq wesiqiliri heqqide 2019-yilidin buyan neshr qilin'ghan 3-monograpiyelik eser. 2019-Yili wén'giriyelik yash tetqiqatchi marton wér Márten Vér) ) “Qedimki Uyghurche wesiqilerde mongghul impératorluqi dewridiki pochta sistémisi” namliq dissértatsiyesini neshr qilghan. Ötken yili türkiyelik yash tetqiqatchi berker keskin (Berker Keskin) 550 parchidin köp her xil wesiqilerning tiranskripsiyesi, türkche terjimisi we lughitini öz ichige alghan chong hejimlik kitabini neshr qilghan. Qedimki Uyghurche wesiqilerni her xil yönilishtin tetqiq qilish bizni qedimki Uyghurning kündilik hayati, öz'ara munasiwetliri tetqiq qilishta nahayiti qimmetlik uchurlar bilen teminleydu.

 Yaponiye ötken esirning bashlirida otani kozuy (Ōtani Kozui) qatarliq arxé'ologlirini Uyghur diyarigha ewetip, nurghunlighan medeniyet buyumliri we qolyazmilarni élip ketken. Yaponiyediki Uyghur qedimki qolyazmilar tetqiqati shu waqittila bashlan'ghan bolup shuningdin buyan yaponiye alimliri tarix we dinshunasliq jehetlerdiki chongqur izdinishi we qolgha keltürgen netijiliri arqiliq Uyghurshunasliq tetqiqatigha alahide töhpe qoshup kelgen. Yaponiye tetqiqatchilirining bu en'enisige warisliq qilghan we téximu kéngeytken day matsuyning bu kitabi bu alahidiliklerni öz ichige élish bilen birge yene wesiqilerni tarix, iqtisad, jughrapiye qatarliq ilim sahelirini omumlashturup tetqiq qilish bilen hoquq wesiqiliri jümlidin qedimki Uyghur tetqiqatigha yéngi bir upuq achqan. Bu tetqiqat arqiliq qedimki Uyghurlarning mongghul impériyeside memuriy bashqurush, pochta sistémisi we we öz'ara munasiwetlerni qanun bilen idare qilishta neqeder muhim rol oynighanliqi yene bir qétim ispatlan'ghan.

 ***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.