Yawropa ittipaqi bilen xitayning meblegh sélish kélishimi némidin dérek béridu?

Muxbirimiz jewlan
2021.01.05
Yawropa ittipaqi bilen xitayning meblegh sélish kélishimi némidin dérek béridu? Yawropa komissiyonining re'isi ursula won dér léyén, yawropa kéngishining re'isi charléz mishél, gérmaniye bash ministiri an'géla mérkél, firansiye prézidénti émmanu'él makron we xitay re'isi shi jinping qatarliqlar tor yighinida xitay bilen yawropa birleshmisi otturisidiki meblegh sélish kélishimini testiqlimaqta. 2020-Yili 30-dékabir, biryussél, bélgiye.
AFP

Ötken yilning axirida yawropa ittipaqi bilen xitay 7 yildin béri muzakire qilip kéliwatqan meblegh sélish kélishimide birlik hasil qilghandin kéyin köpligen taratqular maqale élan qilip, yawropaning bu nuqtigha kélishidiki siyasiy, iqtisadiy sewebler we uning yawropagha élip kélidighan payda-ziyanlirini tehlil qilishti.

“Jenubiy xitay seher pochtisi” da élan qilin'ghan “Yawropa ittipaqi bilen xitayning meblegh sélish kélishimi némishqa yawropaning ajizliqini ashkarilap berdi?” namliq maqalide körsitilishiche, yawropa ittipaqidiki 27 döletning iqtisadigha chétilidighan bu ghayet zor kélishim yawropaning korona wirusidin kéyin iqtisad we rayon xaraktérlik siyaset jehette ajizliship, xitaygha zor derijide béqinip qalghanliqini körsitip béridiken.

Mezkur kélishim, asiya-tinch okyan elliri otturisida imzalan'ghan “Rayon xaraktérlik toluq soda kélishimi” din kéyinki ikkinchi chong soda kélishimi bolup, xitay üchün nahayiti paydiliq iken. Yeni xitay bu kélishim arqiliq amérika bilen bolghan soda jéngide tartqan ziyinini tolduruwélishi mumkin iken.

Yawropa ittipaqi ilgiri xitayni “Istratégiyelik reqib” dep atighan bolsimu, kéyin polsha, awstriye, wén'giriye, italiye qatarliq döletlerning solchiliqqa éghip kétishi, gérmaniye, fransiye qatarliq döletlerning xitay bilen yaxshi munasiwetni saqlap qalmaqchi bolushi bilen, ular xitay bilen hemkarlishish yolini tallighan.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, istratégiye mutexesisi erkin ekrem ependi yawropa ittipaqining xitay bilen hemkarlishish yolini tallishidiki seweblerni bayan qilip: “Birinchidin, yawropa ittipaqi xitayning bir-birini toluqliyalaydighan tijariy munasiwiti bar؛ ikkinchidin, yawropa ittipaqi dunyada amérika bilen xitaydin qalsa üchinchi musteqil küch bolushni arzu qilidu” dédi.

Maqalide bildürülüshiche, yawropa ittipaqi bilen xitayning bu qétimliq meblegh sélish kélishimining tepsilati téxi éniq emes iken. Yawropa ittipaqi bu kélishimni qobul qilghanda, xitaydin xelq'ara emgekchiler teshkilatining munasiwetlik ehdinamilirige emel qilip, mejburiy emgekni tamamen bikar qilishni telep qilghan. Xitay yene 2021-yil 3-ayda “Puqralarning hoquqi we siyasiy hoquq xelq'ara ehdinamisi” ge qatnishidiken, emma bu xitay üchün nahayiti qiyin bir ötkel iken. Kélishim imzalan'ghandin kéyin yawropa ittipaqi hazirdin étibaren xitayni xelq'ara emgekchiler teshkilatining ehdinamisige ri'aye qilishqa qistishi kérek iken. Buning netijiside yawropa ittipaqi bilen xitay tibet, Uyghur we bashqa musulman milletler mesiliside ziddiyetliship qélishi yaki diyalog qurushi mumkin iken.

Erkin ekrem ependi Uyghurlar mesilisining bu kélishimge munasiwetlik egeshme mesile ikenlikini bildürgendin kéyin mundaq dédi: “Bu kélishim hasil bolghan bilen ijra'at jeryanida yene mesililer tughulidu. Uyghurlar üchün bu kélishim bir kirzis we purset. Emdiki gep, bu kirzisni qandaq qilip pursetke aylandurush mesilisidur”.

Gollandiyede turushluq pa'aliyetchi asiye Uyghur xanim yawropa ittipaqi bilen xitayning bu meblegh sélish kélishimidin kéyin yawropaning Uyghurlar mesilisidiki meydanida özgirish bolmaydighanliqini bildürüp: “Yawropa kishilik hoquq mesilisini yenila muhim orun'gha qoyidu” dédi.

En'giliye “Pul-mu'amile waqit géziti” de élan qilin'ghan “Xitay yawropa ittipaqi bilen tüzgen meblegh sélish kélishimini amérika bilen bolghan soda urushidin kéyinki bir meydan diplomatik siyasiy özgirish dep qaraydu” namliq maqalide körsitilishiche, 7 yil burun yawropa ittipaqi xitay bilen mezkur meblegh sélish kélishimini muzakire qilishni bashlighanda, xitay bu kélishimni sabiq amérika prézidénti barak obama teshebbus qilghan, xitayni qatmighan “Tinch okyan soda hemkarliq kélishimi” (tpp) ge qarshi turushqa yardimi bolushni ümid qilghan. Emma donald tiramp amérika prézidénti bolghandin kéyin, “Tinch okyan soda hemkarliq kélishimi” ni bikar qilghan. Tramp hökümiti wezipidin ayrilish aldida xitay hökümiti jiddiy heriketke kélip, amérikining ittipaqdashliri bolghan asiya-tinch okyan döletliri bilen “Rayon xaraktérlik toluq soda kélishimi” imzalighandin kéyinla, yawropa ittipaqi bilen meblegh sélish kélishimi hasil qilghan. Xitay bu kélishimni “Istratégiyelik bösüsh” dep qaraydiken.

Mezkur maqalide mundaq déyilgen: “Yawropa ittipaqidikilerning qarishiche, gherb döletliri mezkur kélishim arqiliq xitayni xelq'ara emgekchiler teshkilatining ehdinamisige emel qilip, mejburiy emgekni cheklep, emgekchilerning hoquqini qoghdashqa heydekchilik qilidu”. Emma bir xitay proféssor xitay hökümitining mejburiy emgekni bikar qilmaydighanliqini bildürüp mundaq dégen: “Emgekchiler mesiliside xitay hergiz yol qoymaydu. Siler xitayda musteqil ishchilar uyushmisi bar dep oylamsiler? yene kélip, mejburiy emgek mesilisi Uyghurlar bilen munasiwetlik, shunga xitay buninggha téximu unimaydu”.

Maqalide bildürülüshiche, yawropa ittipaqi bilen xitayning bu qétimliq söhbitide Uyghurlar mesilisi ularning talash-tartish qilidighan asasliq mesilisidin biri bolghan. Kélishim hasil bolghandin kéyin, kishilik hoquq teshkilatliri, kishilik hoquqni depsende qilish eng éghir bolghan xitay bilen hemkarlishishqa aldirap ketken yawropa ittipaqini eybligen.

Ilshat hesen ependi xitayning öz wedisige emel qilmaydighanliqi yawropaningmu bilidighanliqini, emma menpe'etpereslik tüpeylidin Uyghurlar mesilisini bir chetke qayrip qoyidighanliqini, xitaydin zerbe yep burnigha su kirmigiche xitaygha üzül-késil qarshi turmaydighanliqini bildürdi.

Asiye xanim “Sizningche, yawropa xitaygha aldiniwatamdu?” dégen so'alimizgha jawab bérip: “Xitayning yawropagha yumshaq küch bilen singip kirish tarixi uzun, ular maw zédungning: “Yézilar arqiliq sheherlerni qamal qilish” taktikisi boyiche, yawropa döletlirining her qaysi bulung-pushqaqlirigha makanliship, yerlik hökümet arqiliq pütkül dölet we yawropa ittipaqining siyasitige tesir körsiteleydighan derijige barghan” dédi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.