Béyjingning cheklimisi bilen yawropaning “Dest turushi” otturisidiki küreshler

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq dunyagha köplep melum bolghandin kéyin, buninggha qarshi turush mezmunidiki pa'aliyetlermu herqaysi hökümetlerning hemde teshkilatlarning, shuningdek muhajirettiki Uyghur jama'itining kem bolsa bolmaydighan bir muhim mejburiyitige aylinishqa bashlighan idi. Emma xitay hökümitining iqtisad sahesidiki artuqchiliqidin paydilinip, özlirige qarshi barliq chuqanlarni öchürüsh üchün qolidighan kélidighan héchqandaq wastini ayimaywatqanliqi öz nöwitide xéli salmaqliq selbiy aqiwetlerni peyda qiliwatqanliqi yéqindin buyan köplep melum bolushqa bashlidi. Bu mesililerge qarap chiqish üchün london shehiridiki “Süzgüchler achquchi” (Index on Censorship) teshkilati 10-féwral küni “Béyjingning cheklimisi we yawropaning ‍uyghurlar mesiliside ornidin dest turushi” témisida mexsus muhakime yighini uyushturdi.

Söhbet riyasetchisi flo marks xanim özi bilidighan Uyghur qiz-chokanlirining qismetliridin misal élish arqiliq, bu heqtiki ehwallarni tonushturup ötti. Shuningdek Uyghur rayonida qirghinchiliq dawam qiliwatqan hemde héchkimmu xatirjem yatalmaydighan bir weziyet shekillen'gende, yawropadiki Uyghurlarningmu ensizliktin xaliy bolalmaywatqanliqini, xitay hökümitining tesiri yawropadimu öz küchini körsitip, yawropaning qimmet qarishi we démokratiyesige éghir xirislarni peyda qiliwatqanliqini bayan qildi. U, yawropada néme üchün Uyghur qirghinchiliqigha nisbeten undaq küchlük inkasning otturigha chiqmaywatqanliqi heqqidiki so'alni yighin ehlining diqqitige sundi.

Yighin ishtirakchiliridin en'gliye parlaméntining ezasi nusret gheni bu mesile heqqide aldi bilen öz qarashlirini sherhilep ötti. Uning pikriche, yawropadiki herqaysi döletler démokratiye asasida berpa bolghan bolsimu, xitayda zadi némilerning boluwatqanliqini unche chongqur chüshenmeydiken. Yene kélip yawropa döletlirining xitay bilen bolghan munasiwiti köp qirliq we murekkep iken. Yene bir yaqtin xitay hökümiti türlük yollar arqiliq yawropada Uyghurlarning obrazini xunükleshtürüshke alahide zor küch chiqirip kelmektiken. Shunga asiya döletliri xitayni chüshen'gen bilen yawropaning xitay heqqidiki omumiy chüshenchiside bek chong özgirish peyda bolghini yoq. Bu jehette dunya Uyghur qurultiyi yawropa döletliride Uyghurlarning heqiqi ehwalini hemde xitay hökümitining tebi'itini anglitishta nahayiti köp tirishchanliq körsitip kelgen bolsimu, yawropa döletliride yenila zor guman mewjut. Shu sewebtinmu qirghinchiliqning mewjutluqini köp kishiler qobul qilalmay kelmekte iken.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysamu bu qétimliq yighin'gha alahide teklip bilen qatnashqan idi. U parlamént ezasi nusret ghenining yéqinqi mezgillerde izchil adaletni hémaye qilishta ching turup kelgenlikidek alijanapliqi we jasaritige apirin oqush bilen birge bu jehettiki ehwal toghrisida qisqiche melumat berdi.

U ‍özining shexsiy qismetlirige birleshtürgen halda nöwette yawropadiki Uyghurlar, bolupmu “Döletsiz” salahiyette turiwatqan Uyghurlarning toxtimastin xitay hökümitidin kéliwatqan tehditlerge uchrawatqanliqini tilgha aldi. Uning pikriche, xitay hökümiti nechche on yildin buyan qollinip kelgen “Uruq-tughqanlirini tutqun qilish arqiliq bashqilarning awazini öchürüsh” diplomatiyesi yawropada köpligen Uyghurlarni ensizlikke giriptar qilmaqta iken. Xitay hökümitining “Uzun qoli” nöwette yawropaning hemmila yérige sozulup démokratiyeni weyran qilish, xelq'ara saqchi teshkilatini kontrol qiliwélish, iqtisadiy jehette hökümetlerni kontrol qilish we bésim qilish dégenler bilen meshghul bolmaqta iken.

Bu heqte söz bolghanda “Koda hékayiliri” torining xadimi isabélla kokérél xanim norwégiyediki Uyghurlarning ehwalidin misal alghan halda bezi ehwallarni tonushturup ötti. Uning bayan qilishiche, xitay saqchiliri norwégiyediki Uyghurlarning wetendiki uruq-tughqanlirini tutqun qilish arqiliq ularni qorqutushqa urunmaqta iken. Ular yene bu Uyghurlarning beziliri ‍üstidin norwégiye da'irilirige matériyal sun'ghan. Emma sersan bolup yürgen bu Uyghurlar saqchilar chaqirtip kélip ehwal igiligende, özlirining éytqanlirini maddiy ispatlar bilen ispatlap bérishke ilajisiz qalghan. Yene bir yaqtin xitay hökümiti nöwette “Uyghur sot kollégiyesi” ning ezalirigha qorqaq sélishni bashliwetken. Bolupmu xitay hökümiti türlük yollar ‍arqiliq yalghan uchur tarqitip, Uyghur diyaridiki qirghinchiliqni, mejburiy emgekni, shuningdek lagér sistémisini yalghan'gha chiqirishqa zor küch chiqarghan. Bumu yawropa siyasiy sahesini ikkilendürüp qoyuwatqan bir muhim amil bolup qalghan.

Bu heqtiki ehwallar qarap chiqilghandin kéyin, yawropa döletliri bundaq ashkara xirislargha duch kéliwatqan Uyghurlarni hémaye qilishta téximu köp ishlarni qilish kérekliki tekitlinip, bu jehette en'gliyening némilerni qilalishi heqqide so'al otturigha qoyuldi.

Dolqun eysa ependim bu heqte pikir qilip, xitay hökümitining Uyghurlarni basturupla qalmastin, nöwette özlirining komunistik qimmet qarishini yawropagha kéngeytish, shu arqiliq yawropadiki démokratiyeni halak qilish hemde yawropanimu özgertishke urunuwatqanliqini eskertip ötti. Uning pikriche, bu jeryanda xitaylarning yawrpadin téxnika oghrilishimu ewj almaqta iken. Xitaylarning tebi'itini bekmu yaxshi chüshen'gen Uyghurlar we tibetler bu heqte yawropani köp qétim agahlandurghan bolsimu, ularning xitay heqqidiki gumanida téxi undaq zor özgirish peyda bolmighan. Bundaq ehwalda yawropa ittipaqigha eza döletlerge xitayning tebi'itini téximu yaxshi tonushturush bekmu muhim iken. Shuning bilen birge yawropa döletlirining bir yaqidin bash chiqirip Uyghur qachqunlirigha, jümlidin idris hesen'ge oxshash üchinchi bir dölettin xitaygha qayturulush xewpige duch kéliwatqan Uyghurlargha, shuningdek taylanda yil-yillap qamaqxanida yétiwatqan Uyghurlargha ige chiqishi bekmu muhim iken.

En'gliye parlaméntining ezasi nusret gheni xanim xitay hökümitining tehditliri qatarida ularning özige jaza qoyghanliqini tilgha aldi. Uning pikriche, en'gliye hökümitini Uyghur musapirlirigha panahliq bérish sanini ashurushqa qayil qilish nöwette bekla muhim iken. Ular hazir bu mesilide dunya Uyghur qurultiyi bilen bir qatar ish birliki quruwatqan bolup, bu hal eyni waqittiki yehudiylarning yawropada qach-qach bolghandiki ehwaligha bekmu oxshap kétidiken.

Shuningdin kéyinki so'al-jawab bölikide en'gliye hökümitining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki meydani, béyjing qishliq olimpik musabiqisi, xitay hökümitining yawropa döletlirini Uyghurlar heqqidiki xata uchurlar bilen qaymuqturushi, xitay hökümitining hazir siyasiy sahedikilerdin bashqa ilmiy sahe xadimlirighimu jaza élan qiliwatqanliqi, xitay hökümiti pütün dunyagha düshmen boluwatqanda dunyaning bu heqte ittipaqliq ornitishi qatarliqlar heqqide pikirler boldi.

Yighindin kéyin dolqun eysa ependi ayrim ziyaritimizni qobul qildi. Uning qarishiche, ötken 30 yil jeryanida yawropa döletlirining Uyghurlar heqqidiki chüshenchiside ghayet zor özgirishning barliqqa kelgenlikidek ré'alliq emeliyette yawropaning xitayni chüshinishide melum bir basquchning tamam bolghanliqini körsitidiken. Shunga ularning xitay bilen bolghan kelgüsidiki munasiwitide Uyghurlar mesilsining muhim orun igilishige qarita yenila zor derijide ümidwar iken.

Melum bolushiche, yawropa döletliri xitay bilen bolghan munasiwetni qandaq dawam qildurush mesiliside köp qétimlap muzakirilerde bolghan bolup, bu mesile hazir her derijilik hökümetler estayidil oylishiwatqan témilardin bolup qalmaqta iken.