Ursulaning Uyghurlar mesilisini tilgha élishi we yawropa-xitay munasiwitining kelgüsi
2023.04.07

Gherb dunyasi bilen xitay otturisidiki chongqurlap méngiwatqan hangning bir qétimliq diqqet nuqtisi yawropa ittipaqi we firansiye rehberlirining 6-apréldin bashlap xitayda resmiy xizmet ziyaritini bashlishida eks etti. Bolupmu xitayning yawropa ittipaqi üchün eng chong soda shériki bolushtek pewqul'adde orni, shundaqla buning gérmaniye rehbiri olaf shultiz (Olaf Scholz) we ispaniye bash weziri pédro sanchéz (Pedro Sánchez) ning yéqinqi mezgillerdiki xitay ziyaritige egishipla otturigha chiqishi tüpeylidin bu qétimqi ziyaret her sahening zor diqqitini qozghidi. Emma 6-apréldiki deslepki uchrishishtin kéyin ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida yawropa ittipaqining ijra'iyat orgini bolghan yawropa komissyonining re'isi ursula wondér layin (Ursula von der Leyen) xanim éniq qilip ikki terep otturisida on yildin oshuq muzakire qiliniwatqan “Yawropa-xitay ortaq meblegh sélish kélishimi” toghrisida bir éghizmu söz bolmighanliqini, yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki soda we meblegh pa'aliyitining eng simwolluq belgisi bolghan bu türning resmiy halda “Ölük” halgha ötkenlikini bildürdi.
Bu qétimqi muxbirlarni kütüwélish yighinida ursula xanim özining xitay re'isi shi jinping bilen söhbetlishish jeryanida xitaydiki, bolupmu Uyghur diyaridiki barghanséri yamanliship méngiwatqan kishilik hoquq mesililiridin endishe qiliwatqanliqini bildürgen. Emma u bu heqtiki bayanlirida “Insaniyetke qarshi jinayet” yaki “Qirghinchiliq” dégendek atalghularni ishletmigen bolup, bu uning buningdin bir hepte burun éytqan “Biz xtaygha qarita téximu keskinrek we qattiqraq tedbirlerni qollinishimiz lazim” dégendek mezmundiki sözliri bilen anche masliship ketmigen.
Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi nuri türkel ursula xanimning bu heqtiki sözlirige alahide diqqet qilghan kishilerning biri. Uning qarishiche, ursulaning bu qétim shi jinping bilen uchrashqanda Uyghurlar mesilisini adettiki kishilik hoquq mesilisi qatarida tilgha élishi zadila qamlashmighan bir ish. Yene kélip ularning shi jinpinggha “Kishilik hoquq heqqidiki endishiliri” ni bildürüp qoyushi bilen shi jinping özining Uyghur diyaridiki qirghinchiliqini toxtitip qoymaydu.
Ursulaning xitaygha qattiq bolush heqqidiki sözliri eyni waqittila tégishlik ghulghula qozghighan bolup, xitayning yawropa ittipaqidiki bash elchisi fu song bu heqtiki bayanlarni eyibligen idi. BBC Ning 5-apréldiki xewiride éytilishiche, u bu heqte muxbirlargha söz qilip “Ursulaning sözliride izchilliq yoq. U bir yaqtin dölitimizning siyasetlirini burmilap chüshendürse yene bir yaqtin amérika hökümiti ijra qiliwatqan dölitimizge qarshi qattiq qolluq bilen ish körüsh pirinsipini himaye qiliwatidu” dégen idi. “Siyasiyon” gézitining 4-apréldiki obzorida bu ehwallar omumlashturulup “Her kallida bir xiyal” dep xulase chiqarghan.
Obzorda bayan qilinishiche, gerche firansiye prézidénti émanyul makron (Emmanuel Macron) we yawropa komissyonining re'isi ursula wondér layin tengla béyjinggha yol alghan bolsimu, ularning bu qétimqi seperdin közligen muddi'aliri yenila perq qilidu. Bolupmu firansiye prézidénti makronning bir top soda wekiller ömikini bashlap mangghanliqining özi buningdiki meqsedning fransiye-xitay otturisidiki soda munasiwiti ikenlikidin bésharet hésablinidu. Yene kélip béyjingda ular shi jinping bilen bolghan uchrishishqa barawer qatnashqandin bashqa qalghan saheler bilen bolghan söhbetliri öz aldigha ayrim bolidu. Shunga gerche ularning birlikte xitay sepirige atlini'ishi qarimaqqa yawropaning birlikke kelgen közqarash asasida ish körüwatqanliqini namayish qilmaqchidek körünsimu emeliyet bu xil ré'alliqtin köp uzaq. Shundaq bolghanliqi üchün xitay terepning ursula we émaniyol makronni kütüwélish, ularni söhbetke orunlashturush qatarliq jehetlerdiki mu'amilisi ghayet zor derijide perq qilidu. Bolupmu makron muyesser bolghan debdebilik we heshemetlik kütüwélishqa xitay tor dunyasi birdek “Amérika hökümitining qorchiqi” dep eyiblewatqan, shuningdek xitaygha nisbeten qattiq qol bolush we “Xitaydin ajrilip chiqish” ni tewsiye qiliwatqan ursula zadila muyesser bolalmighan. Aptorlar bu ehwalni tekitlep “Ursula zadila emelge ashmas bir mejburiyetni üstige élip, xitayni rusiyege herbiy yardem bermeslikke dewet qilmaqchi boluwatidu. Emeliyette shi jinping alliqachan özlirining rusiye bilen cheksiz dostluq munasiwiti barliqini tekitlep bolghan” deydu.
Bu heqte radi'omizning ziyaritini qobul qilghan “Hémayichilerni himaye qilish” teshkilatining pa'aliyet diréktori lawza xars (Laura Harth) buningdiki bezi “Mas kelmeslik” qilmishini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, ursulaning bu qétimqi xitay ziyariti bilen firansiye prézidénti makronning béyjing sepiri pütünley qarimu-qarshi mezmunlarni asas qilghan. Uning radiyomizgha yollighan yazma jawabida mundaq qurlar uchraydu: “Yawropa komissiyonining re'isi ursula wondér layin yéqinqi mezgillerde yollighan uchurlar birdek xitay bilen bolidighan mu'amilide dawamliq halda qarighularche ish körmeslik, bolupmu bu jehettiki siyasetlerni tüp jehettin özgertishning zörürlüki heqqide boluwatidu. Gerche bu uchurlar xitay kompartiyesining kishilik hoquq sahesidiki éghir depsendichilik qilmishigha nisbeten küchlük inkas qayturush sanalsimu, bu heqte birer konkrét netije barliqqa kelmigüche bularni yenila éghizdiki quruq sözdin bashqa nerse emes, déyish mumkin. Bu jehettin alghanda biz özimizni tégishlik bolghan qedemni alduq, déyelmeymiz. Emma yawropadiki bir qisim siyaset belgiligüchiler axiri xitay kompartiyesining xitaydiki xelqqe qarshi jinayetliri hemde ularning xelq'aradiki urushqaqliqining dunya tinchliqi we muqimliqi üchün oxshash xaraktérdiki sistémiliq tehdit boluwatqanliqini tonup yetkendek qilidu. Wondér layin teshebbus qiliwatqan ‛xetersizleshtürüsh‚ istratégiyesi we ‛ortaq meblegh sélish kélishimi‚ning zadila tilgha élinmasliqini toghra yönilishke qarap tashlan'ghan bekmu zörür bir qedem, déiyish mumkin. Halbuki, firansiye prézidénti makron del buning tetürisini qiliwatidu. Méning qarishimche, uning rusiye qozghighan qanunsiz tajawuzchiliq urushining ukra'ina xelqige élip kelgen azap-oqubetlirini söhbet témisi qilghan qiyapetke kiriwélip firansiye soda guruhining bir qétimliq xitay sepirini wujudqa chiqirishi uchigha chiqqan nomussizliq. Yawropa puqrasi bolush süpitim bilen méni bekmu heyran qaldurghini makronning xitay kompartiyesining ashkara teshwiqatlirigha dost tartiship bériwatqandimu xuddi bizge wakaliten söz qiliwatqandek qiyapette otturigha chiqishi boldi.”
Bu heqte söz bolghanda nuri türkel ependimu mushu xildiki qarashqa mayil. Uning qarishiche, hazir Uyghur qirghinchiliqi heqqide héchqandaq guman'gha orun qalmaywatqan bolup, mushundaq ehwaldimu dawamliq halda birer emeliy heriket qollinip qirghinchiliqni toxtitish heqqide söz bolmastin yenila “Muzakire qilish” heqqide bash qaturush zadila qamlashmighan bir ish.
Nöwette her sahe zatliri alahide tekitlewatqan yene bir nuqta ursulaning bu qétimqi xitay sepiride yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan siyasiy alaqisini képillikke ige qilishining emeliyette yawropa ittipaqidiki hemmila eza döletlerni xushal qilidighanliqi hésablinidu. “Siyasiyon” gézitining bu heqtiki obzorida körsitilishiche, ular birdek ursulaning bu jehette közligen meqsitige yételishige bolghan gumanlirini ipadilep “Ursula qaytip kelgendin kéyin ‛biz eng zor tirishchanliqini körsettuq we bu heqte shi jinping bilen söhbetleshtuq‚ déyishi mumkin. Emma uning rusiyege herbiy yardem bermeslik heqqidiki tekliplirini shi jinpingning birnechche sa'et ichidila qobul qilip kétishi éhtimaldin yiraq” dep körsetken.