Yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki sürkülüsh dawamliq küchiyemdu?

Gérmaniye axbarat wastiliri yawropa ittipaqining xitaygha yürgüzgen jazasi we xitayning qayturma jazasigha a'it munaziriler bilen toldi.

22-Mart yawropa ittipaqigha eza 27 dölet we amérika, en'giliye, kanada qoshulup 30 gherb döliti Uyghurlar uchrawatqan zulum tüpeyli xitaygha qarita jaza yürgüzgen, xitaymu shu küni qayturma hujum qozghap, gherbning hökümetsiz 4 teshkilati bilen 10 neper déplomatigha jaza yürgüzgenlikini élan qilghan idi. Shu künidin bashlap gérman tilidiki axbarat wastilirida yawropa ittipaqining xitaygha yürgüzgen jazasi bilen xitayning qayturma jazasigha a'it bes-munaziriler mutleq üstünlikni igilidi.

Xitay jazalighan 10 neper yawropaliq déplomatning 2 nepiri gérmaniyelik bolup, buning biri uzun yillardin buyan Uyghurlargha salghan zulumi seweblik xitayni jazalash teshebbusida izchil ching turup kelgen yawropa parlaméntining ezasi, yawropa ittipaqi xitay ishliri komitétining re'isi rayinxard bütikofér, yene biri parlamént ezasi mixa'él gahlér idi. Xitay jaza élan qilghan 4 teshkilat ichide merkizi bérlinda bolghan “Mérkato xitay tetqiqat inistituti” namliq aqillar ambirimu bar idi. Rayinxard bütikofér 22-mart gérmaniyening döletlik téléwiziyesi bolghan ARD ning ziyaritini qobul qilghanda xitayning qayturma hujumidin we özini xitayning “Qara tizimliki” ge alghanliqidin qilche ejeblenmigenlikini eskertip, xitayni “Yüzi qélin we külkilik” dep eyibligen. Mixa'él gahlérmu 23-mart “Gérmaniye dolqunliri” radiyosining ziyaritini qobul qilghanda, xitayning bu jazasigha perwa qilmaydighanliqini, özining xitaygha bérish yaki xitay bilen soda qilish pilani yoqliqini tilgha élip, xitayni mesxire qilghan.

Biraq gérmaniye, fransiye, bélgiye qatarliq döletler xitayning jazasigha süküt qilmighan. 23-Mart gérmaniye tashqiy ishlar ministérliki xitayning bérlindiki bash elchisini jiddiy chaqirtip, xitayning qayturma jazasini qattiq eyibligen we gérmaniyening meydanini ochuq sherhiyiligen. Fransiye we bélgiyening tashqiy ishlar ministérliklirimu oxshash tedbir qollan'ghan.

Gherb démokratik ellirining 22-marttiki qarari toghrisida toxtalghan norwégiyediki Uyghur ziyalisi bextiyar ömer ependi, buning xitaygha nisbeten nahayiti küchlük bir zerbe bolghanliqini tilgha aldi. Gérmaniyediki Uyghur ziyalisi enwer ehmet ependimu bu xususta öz qarashlirini ipade qilip ötti.

“Jenubiy gérmaniye géziti” 23-mart élan qilghan meydanini éniq ipadilesh” namliq maqalida, xitay élan qilghan bu jazaning yawropaliqlarning uyqusini échishigha türtke bolidighanliqini ilgiri sürüp, yawropaliqlarning uzun yillardin buyan xitayning aldamchiliqi bilen gheplet uyqusida shirin chüshke gherq bolghanliqini, emdi ornidin des turup, xitaygha qarshi meydanini éniq ipadileydighan waqit kelgenlikini hemde bu qedemni eslide baldurraq bésish lazimliqini bayan qilghan.

Maqalida yene xitayning qayturma hujumining ikki chong paydisi tilgha élin'ghan. Buning biri, xitay mezkur jaza arqiliq tewrinish ichide turghan yawropa ittipaqini amérika terepke ittergen. Yene biri, ötken yili 12-ayda xitay zor yol qoyush bedilige hapila-shapila imzalighan “Yawropa ittipaqi-xitay meblegh sélish kélishimi” ni sugha chilashturghan. 22-Mart xitay élan qilghan qayturma jazadin kéyin, yawropa ittipaqi aldimizdiki künlerde ötküzülmekchi bolghan “Meblegh sélish kélishimi” söhbitini derhal bikar qilghan. Bu kélishimning emdi yawropa parlaméntida maqulliqtin ötüshi xam xiyalgha aylan'ghan.

“Dunya géziti” 22-mart élan qilghan “Néme dégen külkilik shawqun bu, yawropaning xitaydin qorqushining hajiti yoq” namliq maqalida “Xitayning Uyghurlargha séliwatqan zulumliri seweblik yawropa ittipaqining sewri qachisining tolghanliqi” söz béshi qilinidu. Maqalida bu qétimqi jazaning bir bashlinish ikenliki, yawropaning uzun yillardin buyan xitay mustebit hakimiyitining özini mustehkemlishige sehne bolup bergenliki, aqiwet yawropa ittipaqining özlirining qimmet qarishining, erkinlik we démokratiyesining xitayning tehditige, tajawuzigha uchrishigha sel qariyalmaydighanliqini körsitip qoyghanliqi bayan qilinidu hemde xitaygha téximu qattiq jaza yürgüzüp, bu jazaning da'irisini yuquri téxnologiye sahesigiche kéngeytish teshebbus qilinidu.

“Awgisburg géziti” élan qilghan “Xitay müshkül ehwalgha chüshüp qaldi” namliq maqalida yawropa ittipaqining emdi Uyghurlarning weziyitige süküt qilip turalmaydighanliqi eskertilip, xitayning yawropa ittipaqining jazasigha qarita qarshi jaza élan qilip xatalashqanliqi ilgiri sürülidu. Maqalida tilgha élinishiche, xitayning yawropa ittipaqigha eza bezi döletlerdiki siyasiy we iqtisadiy tesiri yenila zor bolup, yawropa ittipaqining bundin kéyin yene xitaygha qarshi yéngi qararlarni qobul qilishigha eslide tosqunluq qilish imkaniyiti bar iken. Biraq, xitay qayturma hujum qozghash arqiliq yawropa ittipaqigha eza döletlerning közini échip qoyghan we ularning özara ittipaqliqini ilgiri sürüshke türtke bolghan. Xitayning emdi yawropa ittipaqi bilen bolghan hemkarliqi sürkülüsh yönülüshige qarap yol alidiken. Yawropa ittipaqining Uyghurlar seweblik qobul qilghan bu qarari, öz nöwitide yene uninggha eza bolghan 27 döletke “Iqtisadiy menpe'etni dep, gherb qimmet qarishidin waz kéchishke bolmaydu” dégen signalni béridiken hemde dunyada yéngi bir kishilik hoquq weziyitining yaritilishigha türtke bolidiken.