Франсийәдин сада чиқти, германийә вә явропа бирликидин қачан аваз чиқиду?

Фирансийә тунҗи қетим қаттиқ тәләппузда хитайниң уйғурлар үстидин елип бериватқан бастуруш сияситини әйиблиди.

Фирансийә авазиниң 22-июл елан қилған “фирансийә хуавей вә шинҗаңдин қайсисини таллайду?” намлиқ хәвиригә асасланғанда, фирансийәниң ташқи ишлар министири җан ле дириян парламентта қилған сөзидә хитайниң уйғурлар үстидин елип бериватқан бастуруш сияситини тунҗи қетим қаттиқ тәләппузда кәскин әйиблигән. Париж сиясәт институтиниң профессори антони бондаз буни “интайин муһим позитсийә” дәп тәриплигән.

Хәвәрдә тилға елинишичә, фирансийә һөкүмити илгири хитайниң “дөләт хәвпсизлик қануни” ни хоңкоңға мәҗбури таңғанлиқиға қарап туралмайдиғанлиқини, қошниси әнглийәниң буниңға қарши тәдбирлири давамлашқан тәқдирдә явропа иттипақиниң ортақ гәвдә сүпитидә һәрикәт қоллинишини музакиригә қоюшни чәткә қақмайдиғанлиқини билдүргән болсиму, таки түнүгүнки күнигичә һечқандақ сада чиқармиған. Уйғурлар учраватқан зулумлар тоғрисида әсла зуван сүрмигән.

21-Июл фирансийә парламентида өткүзүлгән йиғинда фирансийәниң ташқи ишлар министири җан ле дириян парламент әзалириниң соаллириға җаваб бәргәндә өзлири еришкән паклитларға асасланғанда, уйғур диярида һәқиқәтән еғир дәриҗидики бастурушниң мәвҗутлуқини тилға алған. У: “шинҗаңда йүз бериватқан уйғурларға қаритилған тутуп туруш лагерлирини, уйғурлар вә башқа мусулман милләтләргә қаритилған кәң көләмлик тутқун қилиш һәрикәтлирини, ғайиб қилиниш, мәҗбури әмгәккә селиниш, туғут чәкләшкә мәҗбурлиниш қатарлиқларни өз ичигә алған һалда уйғур мәдәнийити вә диний мираслирини вәйран қилиш, шинҗаңдики мусулманларға болған назарәт, бу районда пүтүн гәвдә бойичә йолға қоюлуватқан системилиқ бастуруш, буларниң һәммисини фирансийә қобул қилалмайду,” дегән.

У сөзидә фирансийәниң бейҗиң һөкүмитидин хәлқаралиқ мустәқил бир тәкшүрүш өмикиниң шинҗаңда тәкшүрүш елип беришиға, б д т кишилик һоқуқ мутәхәссислириниң районни зиярәт қилишиға йол қоюшни тәләп қилған. У йәнә шинҗаңдики мусулманларни бастурушқа мунасивәтлик барлиқ дәлилләргә, ахбарат учурлириға һәмдә хәлқара кишилик һоқуқ органлириниң тәкшүрүш доклатлириға көңүл бөлидиғанлиқини ипадилигән.

Шу күни фирансийәниң малийә министири ле майри дөләт ичидики бир радио қанилиниң зияритини қобул қилғанда “хитайниң уйғурларни миллитини тутқун қилиш қилмишлири кишини йиргәндүриду вә буни һәргиз қобул қилғили болмайду” дәп, фирансийә һөкүмитиниң хитайни қаттиқ әйибләйдиғанлиқини әскәрткән.

Америкадин кейин әнглийәниң хитайға қарши җаза тәдбирлири йолға қоюлушқа башлиған бир чағда фирансийәниң явропа иттипақиға әза дөләтләр ичидә тунҗи болуп бундақ бир күчлүк нидада болушиниң зор илгириләш һесаблинидиғанлиқини тилға алған уйғур зиялийси әнвәр әһмәт әпәнди бу һәқтә қарашлирини баян қилип өтти.

Уйғурларниң еғир дәриҗидә бастурулуш вәзийитигә изчил сүкүт қилип келиватқан явропа дөләтлириниң бири германийә болмақта. Германийә гәрчә хитай билән болған диялоглирида уйғурлар мәсилисини изчил тилға елип келиватқан, германийә парламенти вә кишилик һоқуқ комитети қанчә қетимлап уйғурлар мәсилисини парламентқа елип киргән болсиму, һазирға қәдәр һөкүмәт намидин хитайни әйибләйдиған түзүкрәк бир сада чиқмиди. Германийәдин зади қачан аваз чиқиду? явропа иттипақидинчу?

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, фирансийә парламентиниң әзаси андре гаттолин фирансийә ахбаратиниң зияритини қобул қилғанда явропа иттипақиниң 2020-йилиниң ахирида “явропа иттипақиниң магнитиский қануни” ни мақуллайдиғанлиқини билдүргән.

Германийәниң хәвәрләр қанили болған “N-TV” телевизийәси 22-июл күни “хоңкоңда әмди һәргиз демократийә болмайду” намлиқ узун бир зиярәт хатирисини елан қилди. Мәзкур қаналниң зияритини қобул қилған германийәдики “трер университети” ниң хитай сиясити вә иқтисадини тәтқиқ қилидиған профессори себастиян хайилман германийәниң уйғурлар вә хоңкоң мәсилисигә зуван сүрмәсликидики асаслиқ сәвәпниң хитай билән болған иқтисадий һәмкарлиққа тәсир йәткүзүшидин әнсирәштин ибарәт икәнликини илгири сүрүп, мундақ дәйду: “биз әнглийәниң хитайға қарита һәйран қаларлиқ вә кәскин позитсийисини көрдуқ. Әмма явропа иттипақи һелиһәм делиғул болуп турмақта. Хитайға қарита тәдбир қоллиништа явропа иттипақида пикир бирлики вә ениқ сиясәт йоқ. Бу хил һаләт, германийәниму өз ичигә алиду. Германийә хитайға қарши зиддийәтниң мәркизи. Хитай билән болған мунасивәтни бузуп иқтисадий зиянға киришкә тәвәккүл қилалмайватиду. Хитай алға қарап илгирилимәктә. Барғансери таҗавузчилиқ характерини алған һәрикәтләр билән хәлқара келишимләрни дәпсәндә қилмақта. Буни хоңкоңдинла әмәс, җәнубий деңиздин, һиндистан вә уйғурларниң вәзийитидин көрүвалғили болиду. Әгәр америкалиқлар, явропалиқлар вә башқилар хитайниң бу хил дадил қәдәмлиригә вақтида чәклимә қоймиса, хитай ахири өзиниң мәқсәт вә мәнпәәтини әмәлгә ашуриду, башқа дөләт вә уларниң усуллири қандақ бөлишидин қәтий нәзәр”.

У йәнә мундақ дәйду: “явропа бирлики бу қәдәр пассип вә җимиғур һалитини өзгәртиши лазим. Техника билән қоралланған бир мустәбит дөләтниң пүтүн дуняға қарап кеңийиши явропаниң сиясий, иқтисадий, техника һоқуқи үчүн негизлик хиристур. Хитай армийәси тәрипидин чөктүрүлмәслик үчүн явропа бирлики явропаниң иқтисадий әмәлий күчини пишаң қилип туруп, бейҗиңниң дипломатик таҗавузчилиқлириға қәтий қарши туруши керәк”.

Италийә хитайниң “йеңи йипәк йоли” истратегийәлик қурулушиға аваз қошқан явропа дөлитидин бири болуп, италийәдики “дөләт һалқиған радикал партийә” ниң б д т дики вәкили вә “дуняни қанун билән идарә қилиш комитети” -марко панилланиң әзаси лаура харт ханим бу һәқтә тохталғанда италийәниң әнглийә вә франсийәдин үлгә елишини үмид қилидиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди: “италийә парламентидин уйғурлар тоғрисида бир қарарниң вуҗудқа чиқишини һазирчә пәқәт үмидла қилалаймиз. Биз бүгүн фирансийәниң хитайға қарши бешини көтүргәнликини көрдуқ. Әнглийә дадил оттуриға сәкрәп чиқти. Италийәниңму әнглийә вә франсийәдин үлгә елишини интайин үмид қилимиз һәмдә биз тәрәптә болған парламент әзалири билән бирликтә бу йолдики теришчанлиқларимизни давамлаштуримиз.”