Fransiyedin sada chiqti, gérmaniye we yawropa birlikidin qachan awaz chiqidu?

Firansiye tunji qétim qattiq teleppuzda xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturush siyasitini eyiblidi.

Firansiye awazining 22-iyul élan qilghan “Firansiye xu'awéy we shinjangdin qaysisini tallaydu?” namliq xewirige asaslan'ghanda, firansiyening tashqi ishlar ministiri jan lé diriyan parlaméntta qilghan sözide xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturush siyasitini tunji qétim qattiq teleppuzda keskin eyibligen. Parizh siyaset institutining proféssori antoni bondaz buni “Intayin muhim pozitsiye” dep teripligen.

Xewerde tilgha élinishiche, firansiye hökümiti ilgiri xitayning “Dölet xewpsizlik qanuni” ni xongkonggha mejburi tangghanliqigha qarap turalmaydighanliqini, qoshnisi en'gliyening buninggha qarshi tedbirliri dawamlashqan teqdirde yawropa ittipaqining ortaq gewde süpitide heriket qollinishini muzakirige qoyushni chetke qaqmaydighanliqini bildürgen bolsimu, taki tünügünki künigiche héchqandaq sada chiqarmighan. Uyghurlar uchrawatqan zulumlar toghrisida esla zuwan sürmigen.

21-Iyul firansiye parlaméntida ötküzülgen yighinda firansiyening tashqi ishlar ministiri jan lé diriyan parlamént ezalirining so'allirigha jawab bergende özliri érishken paklitlargha asaslan'ghanda, Uyghur diyarida heqiqeten éghir derijidiki basturushning mewjutluqini tilgha alghan. U: “Shinjangda yüz bériwatqan Uyghurlargha qaritilghan tutup turush lagérlirini, Uyghurlar we bashqa musulman milletlerge qaritilghan keng kölemlik tutqun qilish heriketlirini, ghayib qilinish, mejburi emgekke sélinish, tughut chekleshke mejburlinish qatarliqlarni öz ichige alghan halda Uyghur medeniyiti we diniy miraslirini weyran qilish, shinjangdiki musulmanlargha bolghan nazaret, bu rayonda pütün gewde boyiche yolgha qoyuluwatqan sistémiliq basturush, bularning hemmisini firansiye qobul qilalmaydu,” dégen.

U sözide firansiyening béyjing hökümitidin xelq'araliq musteqil bir tekshürüsh ömikining shinjangda tekshürüsh élip bérishigha, b d t kishilik hoquq mutexessislirining rayonni ziyaret qilishigha yol qoyushni telep qilghan. U yene shinjangdiki musulmanlarni basturushqa munasiwetlik barliq delillerge, axbarat uchurlirigha hemde xelq'ara kishilik hoquq organlirining tekshürüsh doklatlirigha köngül bölidighanliqini ipadiligen.

Shu küni firansiyening maliye ministiri lé mayri dölet ichidiki bir radi'o qanilining ziyaritini qobul qilghanda “Xitayning Uyghurlarni millitini tutqun qilish qilmishliri kishini yirgendüridu we buni hergiz qobul qilghili bolmaydu” dep, firansiye hökümitining xitayni qattiq eyibleydighanliqini eskertken.

Amérikadin kéyin en'gliyening xitaygha qarshi jaza tedbirliri yolgha qoyulushqa bashlighan bir chaghda firansiyening yawropa ittipaqigha eza döletler ichide tunji bolup bundaq bir küchlük nidada bolushining zor ilgirilesh hésablinidighanliqini tilgha alghan Uyghur ziyaliysi enwer ehmet ependi bu heqte qarashlirini bayan qilip ötti.

Uyghurlarning éghir derijide basturulush weziyitige izchil süküt qilip kéliwatqan yawropa döletlirining biri gérmaniye bolmaqta. Gérmaniye gerche xitay bilen bolghan diyaloglirida Uyghurlar mesilisini izchil tilgha élip kéliwatqan, gérmaniye parlaménti we kishilik hoquq komitéti qanche qétimlap Uyghurlar mesilisini parlaméntqa élip kirgen bolsimu, hazirgha qeder hökümet namidin xitayni eyibleydighan tüzükrek bir sada chiqmidi. Gérmaniyedin zadi qachan awaz chiqidu? yawropa ittipaqidinchu?

Xewerlerdin melum bolushiche, firansiye parlaméntining ezasi andré gattolin firansiye axbaratining ziyaritini qobul qilghanda yawropa ittipaqining 2020-yilining axirida “Yawropa ittipaqining magnitiskiy qanuni” ni maqullaydighanliqini bildürgen.

Gérmaniyening xewerler qanili bolghan “N-TV” téléwiziyesi 22-iyul küni “Xongkongda emdi hergiz démokratiye bolmaydu” namliq uzun bir ziyaret xatirisini élan qildi. Mezkur qanalning ziyaritini qobul qilghan gérmaniyediki “Trér uniwérsitéti” ning xitay siyasiti we iqtisadini tetqiq qilidighan proféssori sébastiyan xayilman gérmaniyening Uyghurlar we xongkong mesilisige zuwan sürmeslikidiki asasliq sewepning xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqqa tesir yetküzüshidin ensireshtin ibaret ikenlikini ilgiri sürüp, mundaq deydu: “Biz en'gliyening xitaygha qarita heyran qalarliq we keskin pozitsiyisini körduq. Emma yawropa ittipaqi hélihem délighul bolup turmaqta. Xitaygha qarita tedbir qollinishta yawropa ittipaqida pikir birliki we éniq siyaset yoq. Bu xil halet, gérmaniyenimu öz ichige alidu. Gérmaniye xitaygha qarshi ziddiyetning merkizi. Xitay bilen bolghan munasiwetni buzup iqtisadiy ziyan'gha kirishke tewekkül qilalmaywatidu. Xitay algha qarap ilgirilimekte. Barghanséri tajawuzchiliq xaraktérini alghan heriketler bilen xelq'ara kélishimlerni depsende qilmaqta. Buni xongkongdinla emes, jenubiy déngizdin, hindistan we Uyghurlarning weziyitidin körüwalghili bolidu. Eger amérikaliqlar, yawropaliqlar we bashqilar xitayning bu xil dadil qedemlirige waqtida cheklime qoymisa, xitay axiri özining meqset we menpe'etini emelge ashuridu, bashqa dölet we ularning usulliri qandaq bölishidin qet'iy nezer”.

U yene mundaq deydu: “Yawropa birliki bu qeder passip we jimighur halitini özgertishi lazim. Téxnika bilen qorallan'ghan bir mustebit döletning pütün dunyagha qarap kéngiyishi yawropaning siyasiy, iqtisadiy, téxnika hoquqi üchün négizlik xiristur. Xitay armiyesi teripidin chöktürülmeslik üchün yawropa birliki yawropaning iqtisadiy emeliy küchini pishang qilip turup, béyjingning diplomatik tajawuzchiliqlirigha qet'iy qarshi turushi kérek”.

Italiye xitayning “Yéngi yipek yoli” istratégiyelik qurulushigha awaz qoshqan yawropa dölitidin biri bolup, italiyediki “Dölet halqighan radikal partiye” ning b d t diki wekili we “Dunyani qanun bilen idare qilish komitéti” -marko panillaning ezasi la'ura xart xanim bu heqte toxtalghanda italiyening en'gliye we fransiyedin ülge élishini ümid qilidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Italiye parlaméntidin Uyghurlar toghrisida bir qararning wujudqa chiqishini hazirche peqet ümidla qilalaymiz. Biz bügün firansiyening xitaygha qarshi béshini kötürgenlikini körduq. En'gliye dadil otturigha sekrep chiqti. Italiyeningmu en'gliye we fransiyedin ülge élishini intayin ümid qilimiz hemde biz terepte bolghan parlamént ezaliri bilen birlikte bu yoldiki térishchanliqlarimizni dawamlashturimiz.”