Da'irilerning 28-iyul yeken qirghinchiliqi heqqidiki perqliq xewiri munazire qozghidi

Xitay da'iriliri 2-awghust shenbe künidiki xewiride 28-iyul yekende yüz bergen toqunushta “Puqralardin 37 kishining, atalmish topilangchilardin 59 kishining ölgenliki, 215 kishining tutqun qilin'ghanliqi” ni xewer qildi. 29-Iyul küni xitayning shinxu'a agéntliqida bergen xewiride 28-iyul yekenning élishqu, xangdi yézilirida yüz bergen qanliq toqunushta on nechche ademning ölgenlikini, 31 dane saqchi aptomobilining weyran qilinip, bu aptomobillar ichide 6 danisining köydürüwétilgenlikini xewer qilghan idi.

Xitay hökümitining 28-iyul yerken qanliq toqunushi heqqide bergen aldinqi xewiri bilen kéyinki xewerliridiki oxshimasliq we twitér, féysbok qatarliq ijtima'iy taratqulardiki uchurlarda “28-, 29-iyuldiki yeken toqunushida ölgenler sanining xitay hökümet xewerliride bérilgen sandin nechche on hesse artuq ikenliki, hetta 2000-din 3000 gha qeder ademning ölgenliki tilgha élinip, da'irilerning mashinilashqan dala armiyisini ewetip, yekenning élishqu we xangdi yézilirida qanliq qirghinchiliq élip barghanliqi” ilgiri sürülüshi, shundaqla yekendin erkin asiya radi'osining ziyaritini qobul qilghan Uyghurlarning weqe heqqide toxtilip,“Élishqu yézisidiki birnechche kentte kochigha chiqqanliki adem oqqa tutulup, bu kentlerde adem shalanglap ketkenliki” ni bayan qilishi xitayning hökümet xewerlirining ishenchlikide guman tughdurup, xelq'ara metbu'atlarda munazire qozghidi.

Xelq'ara metbu'atlarning 2-, 3-awghust shenbe, yekshenbe künliridiki xewerliride, da'iriler uchurni qamal qilip, xelq'ara metbu'atlarning yeken toqunushi heqqide musteqil xewer bérishige yol qoymighan shara'itta, xitay hökümitining bir-birige oxshimighan bu xil perqliq xewerlerni bérishi, bundin ilgiriki weqelerdimu yüz bergen ehwal ikenliki bayan qilinip, buning xitayning hökümet xewerlirining ishenchlik nisbitining töwen bolushidiki asasliq seweblerdin biri ikenliki tekitlendi.

En'gliye b b s agéntliqi, gérmaniye awazi, firansiye radi'osi we roytérs agéntliqi qatarliqlarning 3-awghusttiki xewiride, ijtima'iy alaqe torliridin féysbok, twitér qatarliqlarda tarqalghan uchurlar, dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanimning chaqiriqi, qurultay bayanatchisi dilshat rishitning weqe heqqidiki bayanati we erkin asiya radi'osida yerliktin igiligen uchurlar xitayning hökümet xewerlirige sélishturma qilip bérilip, 28-iyul yeken toqunushining 2009-yili yüz bergen 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin yüz bergen Uyghurlarning yene bir qétimliq ammiwi qarshiliq herikiti ikenliki ilgiri sürüldi.

Xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan amérikidiki siyasiy analizchi élshat hesen ependi, xitay hökümet xewerliride 28-iyul yeken toqunushi heqqide bir-birige oxshimighan xewerlerni bérishining sewebliri we xitay hökümitining weqening heqiqiy mahiyitini dunyadin yoshurushidiki sewebler heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Élshat hesen ependi sözide da'irilerning yeken weqesi heqqidiki uchurni qamal qilishining aldinqi sewebi ichki jehette xitay puqralirida wehime qozghimasliqni közde tutqan bolsa, tashqi jehette yekende élip barghan qirghinchiliqini dunya jama'etchilikidin yoshurush üchün boluwatqanliqini tekitlidi.

Élshat hesen ependi bayanida yene 28-iyul yeken weqesi yüz bergen mezgilde yeni 30-iyul küni qeshqer héytgah meschitige xitay hökümiti teripidin teyinlen'gen imam jüme tahirning öltürülüsh weqesining yüz bérishimu xitay hökümitining uchurni qamal qilip Uyghur weziyitidin ensirishidiki seweblerning yene biri déyishke bolidighanliqini bildürdi.

Élshat ependi sözining axirida yene, xitay hökümitining nöwette meyli qandaq usulni qollanmisun, Uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqi sewebidin yüz béridighan qarshiliq heriketlirini toxtitip, Uyghur élida muqim-tinch tereqqiyat pursiti yaritish imkaniyitidin ayrilghanliqini tekitlidi.

Yeken nahiyisining élishqu yézisida 28-iyul küni xitay hakimiyitige qarshi isyan kötürgenliki we xitay saqchilirining isyanni bir terep qilish dawamida köp sanda kishilerni öltürgenliki heqqide xewer tarqalghandin kéyin, radi'omiz igiligen uchurlarda yeken élishqu yézisigha tewe bolghan 14-, 15-we 16-kentliride qetli'am yüz bergenliki we bu weqelerde öltürülgen Uyghurlarning xitayning hökümet xewerliridikidin nechche hesse köplüki éniqlan'ghan idi.