Uyghurlar diyaridiki “Yéngi gulag” témisi xelq'arada zor ghulghula qozghimaqta (2)

Ötken birnechche yilda Uyghurlar diyarida ijra bolushqa bashlighan siyasiy basturushlarning 2018-yilining bashlinishigha egiship téximu qabahetlik tüs éliwatqanliqi xelq'aradiki axbarat wasitiliride barghanséri da'imliq qiziq témilardin bolup qéliwatqanliqi melum. Bolupmu bu jehettiki basturush herikitide asasiy wasite boluwatqan “Terbiyelesh merkizi” namidiki idiye özgertish orunlirining ichki qismidiki bir qisim ehwallarning ashkara bolushigha egiship gherb dunyasidiki bir qisim nopuzluq gézit-zhurnallarda bu orunlarni “Yighiwélish lagéri” dep atash, shuningdek 2-dunya urushi mezgilidiki natsistlar gérmaniyesining irqiy qirghinchiliq pa'aliyetlirige sélishturush hadisisi otturigha chiqishqa bashlidi.

Uyghurlar diyardiki ene shu xil weziyet heqqide chet'elliklerni téximu tepsiliy xewerdar qilish meqsitide amérikidiki nopuzluq gézit-zhurnallardin biri bolghan “Döletlik baha” gézitining aliy muherriri jey nordlin'gér ötken hepte amérikidiki aktip siyasiy pa'aliyetchi, adwokat nuri türkel bilen mexsus tor söhbiti ötküzgen idi.

Shu qétimliq söhbetning dawamida jey nöwettiki éghir siyasiy weziyetning Uyghurlar diyaridiki Uyghur nopusigha omumi jehettin qandaq qabahet tuyghusi bériwatqanliqini soridi. Nuri türkel bu heqte toxtilip, nöwette Uyghurlar diyaridiki kishilerning ehwalini “Pichaq söngekke yetken” dep teswirleshke bolidighanliqini, Uyghurlarning mangghan-turghinining hemmisi nazaret astida bolghachqa ularni “Üsti ochuq türme” muhitida yashimaqta, déyishke bolidighanliqini, bu halning heqiqetenmu “Orwél”che tüs alghan bir qabahetlik jem'iyetni shekillendürgenlikini bildürdi.

Nuriy türkel shu qatarda nöwette bu xil yighiwélish lagérlirigha solan'ghan kishilerning sani alliqachan bir milyondin éship ketkenlikini, shunga nöwette Uyghurlar diyarida bu xil keng kölemlik tutqunning ziyankeshlikige uchrimighan birmu a'ilini tapqili bolmaydighanliqini, yene kélip nöwette mexsus yash we ottura yash erlerning nishanliq halda tutqun obyékti boluwatqanliqini, buning bilen birdinla qaranchuqsiz qéliwatqan balilarning hökümet bashqurushidiki dariltamlargha yaki xitay ölkilirige ewetiliwatqanliqini, buning ochuq-ashkara “Ijtima'iy qayta qurush” sheklini éliwatqanliqini bayan qildi.

Ariliqta jey nordlin'gér nöwette mezkur yighiwélish lagérlirigha qamalghan kishilerning zor kölemlik qirghinchiliqqa duch kélish éhtimali heqqide uning qandaq oylaydighanliqini sorighanda nuri türkel nöwette melum boluwatqan “Asta sür'etlik öltürüsh shekli”diki ehwallargha birleshtürgen halda xitay da'irilirining “Tüp yiltizidin yoq qilish lazim”, “Pak-pakiz qurutuwétish lazim” dégendek qebih ibarilerni ishlitishi shundaq bir éhtimalliqni algha süridighanliqini bildürdi.

Jey nordlin'gér shuningdin kéyin Uyghurlar bir millet süpitide mushundaq bir zor krizisqa duch kéliwatqan mezgilde amérikidiki alaqidar hökümet organliridin Uyghurlar üchün némilerni telep qilidighanliqini soridi. Nuri türkel bu mesile heqqide amérika siyasiy sehnisidiki marko rubiyu, kristofér simit qatarliq shexslerning Uyghurlar heqqidiki ochuq xetliri üchün Uyghurlarning minnetdar ikenlikini, emma shuning bilen birge amérika hökümitining ashkara sorunlarda ashkara bayanat élan qilishini, shuning bilen birge amérika metbu'atlirida Uyghurlar heqqidiki melumatlargha téximu köplep orun bérilishni telep qilidighanliqini, shuning bilen birge amérika hökümitining ilgiriki “Soghuq urush” mezgilidikige oxshash yawropadiki memliketler bilen bu mesilide hemkarliq ornitishi lazimliqini bildürdi.

Nuri türkel sözining axirida natsist gérmaniyesining yehudiylarni zor kölemlik qirip tashlishidek tarixiy tragédiyening xuddi mushu yosunda bashlan'ghanliqini, shu waqittimu kishilerning millet türkümi we diniy étiqadigha asasen lagérlargha qamalghanliqini, buning nöwettiki dunya üchün bir jiddiy hadise, dep qarilishi lazimliqini tekitlidi.

Ayrim ziyaritimizni qobul qilghan nuri türkel nöwette herqaysi jaylarda muhajirette yashawatqan Uyghurlarning bu jehette qilalaydighan ishliri toghriliq söz qilip, Uyghur muhajirlirining özliri turushluq döletning hökümetlirige Uyghurlarning ehwali heqqide muraji'et qilishi lazimliqini tekitlidi.

Melum bolushiche, nöwette bu xildiki tor söhbetliri Uyghurlar diyarining ehwalini chet'elliklerge bildürüshte bekmu ehmiyetlik bolup, amérikidiki eng dangliq radiyo istansiliridin bolghan “Döletlik xelq radi'osi”mu 22-may küni birleshme agéntliqning muxbiri gérriy shi bilen mexsus Uyghurlar heqqide tor söhbiti ötküzgen.