“Yéngi hayat” ta bash kötürgen yéngiliq idiyesi

Obzorchimiz newbahar
2022.11.22
uyghur-mektep-1950-yillar 1950-Yillardiki Uyghur mektepliride bilim éliwatqan Uyghur ösmürler.
RFA/Qutlan

Uyghur élide jeditchilik idiyesi 19-esirning axiri, 20-esirning bashlirida yéngiche ma'arip we soda-sana'et karxanilirining keyni-keynidin barliqqa kélishige egiship shekillen'gen dep qarashqa bolidu.

Eyni waqitta türkiye we ottura asiyalarda ilim tehsil qilip qaytip kelgen bir türküm Uyghur ziyaliylirining qelbide xelqni oyghitip, wetenni tereqqiy qildurushtin ibaret ortaq ghaye lawuldap yanatti. Chünki bu dewrde milletning uniwérsal sapasi xelq'aradiki jem'iyet tereqqiyatining xélila keynide qalghan bir weziyette qalghanidi. Milletni gheplettin qutuldurush üchün peqetla pen-ma'aripqa tayinish kéreklikini tonup yetken ilghar ziyaliylar ilim-pen bilen islam eqidilirini birleshtürüsh asasidiki yéngiche ma'arip herikitini qozghighan.

“Aqartish herikiti” élip bérishtin ibaret bu ghayini emelge ashurush yolida, aka-uka mosabay we memtili tewpiq ependige oxshash baldur oyghan'ghan ziyaliylar ma'aripni merkez qilip yéngiche mektep échish yolini tutqan bolsa, bir qisim ziyaliylar edebiy ijadiyetni qoral qilip, xelqning xurapatliq we nadanliqta qalghan meniwi dunyasidiki qarangghuluqni pash qilip, dewr ré'alliqini mahiyetlik eks ettürgen. Yene bir qisim ziyaliylar bolsa, gézit-zhurnal chiqirish qatarliq metbu'at ishliri bile shughullinip, pen-ma'aripni teshwiq qilish we tarqitishtiki boshluqlarni toldurghan. Bu dewrdiki jeditchilik herikitining wekilliridin abduqadir damollam, abduxaliq Uyghur, qutluq shewqi we hüseyinxan tejelli, nasuha damollam qatarliq serkerdilirini hörmet bilen tilgha élip ötimiz.

20-Esirning bashliridiki dewrlerdiki weziyet heqqide analiz yürgüzüshke toghra kelse, köpinche xelqning jahalet, bilimsizlik ichide qélishi, penniy ma'arip we yéngiche terbiyelesh usulliridin mehrum qélishining bir sewebi eksiyetchil hökümetning “Xelqni nadanliqta qaldurup bashqurush” tin ibaret siyasetning yolgha qoyulushi idi.

Merkiziy asiyadiki eng burunqi jeditizm metbu'atliridin biri 1870-yili tashkentte chiqqan “Türkistan wilayitining géziti” namliq gézit bolup, taki 1912-yilghiche dawamlashqan bu gézit öz nöwitide qahire we istanbullarda bash kötürgen jeditchilik herikitige awaz qoshup charrusiye impériyesi tewelikidiki musulman xelqlirining döletchilik idiyesini terghib qilghan bir metbu'at sanilidu. Shundin étibaren, Uyghur diyarining oxshimighan jaylirida ilgiri-axir bolup birqanche xil gézit-zhurnallar neshr qilin'ghan. 1910-Yili ghuljida “Ili wilayiti géziti”, qeshqerde “Ang géziti” we 1919-yili “Hör söz”, 1934-yili ghuljida “Ili deryasi géziti” qatarliqlar neshr qilin'ghan bolsimu, epsus bu gézitler bizge bügün'giche yétip kélelmigen. Hazir chet'ellerde saqlinip qalghan gézitlerdin 1933-yili neshr qilin'ghan “Sherqiy türkistan hayati” heptilik géziti 1934-yilidin 1937-yilghiche neshr qilin'ghan “Yéngi hayat” géziti qatarliqlar bar. Bularning ichide “Sherqiy türkistan hayati” géziti qeshqer tömür éli bashchiliqidiki qozghilangchilar teripidin azad qilin'ghandin kéyin qutluq haji shewqi teripidin qeshqerde neshr qilin'ghan. Bu gézitning tunji xitabnamiside, xitay mustebitlirige qarshi musteqilliqni medhiyeleshtin bashqa yene, xelqqe ma'arip we meripet yetküzüshning heqiqiy türdiki musteqilliqning ipadisi ikenliki mulahize qilin'ghan. Bu gézitte terghib qilinidighan jeditchilik idiyesi asasen ma'arip ministirliqi, mektepler, darilmu'ellimin qatarliqlargha qaritilghan bolup, mezkur gézitte élan qilin'ghan eserler bizge qalaqliq, xurapatliq qatarliq illetlerning xitay hökümranliri we ularning butperes eqidisi tüpeylidin téximu éghirliship ketkenliki heqqide melumatqa érishtüridu. Yene mezkur gézit mes'ullirimu sheri'etni asas qilghan diniy telim-terbiye wasitiliri arqiliq milliy exlaqni qoghdashning zörürlükini tekitligen. Bu gézit 1933-yili, 12-noyabir sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulghanliqi élan qilin'ghandin kéyin, “Erkin türkistan géziti” ge özgertilgen.

Üchinchi gézit “Yéngi hayat” géziti bolup, bu gézitning 1934-yili 30-awghusttin kéyinki sanlirining hemmisi nöwette “Gunnar yarring” kolléksiyonida saqlanmaqta. Bu gézit eslidiki “Erkin türkistan géziti” bolup, 1934-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti emeldin qélip, xojiniyaz haji ürümchige kélip, mu'awin re'is bolghandin kéyin “Yéngi hayat” qa özgertilip, qutluq haji shewqining bash muherrirlikide neshr qilin'ghan.

Mezkur gézit bashqa metbu'atlargha qarighanda birqeder uzun ömür sürgen bolup, taki 1937-yili, martqiche, yeni général mehmud muhitining hindistan'gha yol élishi, abdulniyazlarning bashchiliqidiki qisqa muddetlik inqilabi bashlan'ghan tarixiy dewrgiche neshr qilin'ghan. Gézit bash muherrir qutluq shewqining yétekchilikide chiqirilghan bolup, deslepki yillarda qeshqer neshr ma'arip jem'iyiti teripidin neshr qilin'ghan bolsa, kéyinki yillarda qeshqerdiki Uyghur aqartish uyushmisining neshr epkari bolghan. “Erkin türkistan” gézitige sélishturghanda, bu gézitte sherqiy türkistanda yashawatqan her millet xelqining birlik-ittipaqliqi gewdilendürülgen bolup, ularning ma'arip, dawalinish, qiz-ayallar saghlamliqi qatarliq jehetlerdiki 27 türlük barawerlik hoquqi otturigha qoyulghan.

“Yéngi hayat géziti”
“Yéngi hayat géziti”
Alvin portal public domain

“Yéngi hayat” gézitining 1934-yildin 1937-yilghiche bolghan sanlirida, xelq'ara weziyet we sherqiy türkistanning weziyiti heqqide mexsus serlewhilik maqaliler élan qilin'ghan. Herqaysi yurtlarda yüz bergen chong weqeler, tarix, turmush sawatliri, mulahiziler we bir qisim shé'ir qatarliq edebiy eserlermu gézittin orun alghan.

“Yéngi hayat” gézitide eks ettürülgen mezmunlar bir qisim Uyghur tetqiqatchiliriningmu diqqitini tartqan bolup, firansiyelik insanshunas aléksandér papas Alexander Papas bu gézitte eks etken jeditizm idiyesi we uning tesiri heqqidiki tetqiqatida töwendikidek közqarashni otturigha qoyghan: “Gézit aptorlirining eserliridin qarighanda eyni waqittiki[qelenderxane] qatarliq kembegheller toplan'ghan jaylar jem'iyet amanliqini buzush, iqtisadning tereqqiy qilmasliqi qatarliq aqiwetlerni keltürüp chiqarghan. Uyghur ziyaliylirimu eyni waqitta derwishlik we qelenderizimge oxshash hadisilerge qarshiliq körsetken”.

Mesilen, gézitte élan qilin'ghan mulahize témisidiki maqalilerning bir qisimliri wexpe we wexpe kirimining teqsimlinishige alaqidar bolup, aléksandér papasning yuqiridiki közqarishini küchlendüridu. Bir qisim maqalilerde, aptorlarning “Ap'aq xoja maziri” gha oxshash mazar-mashayiqlarning wexpe kirimining mazarlar we qelender-diwanilerni yöleshke emes, belki kembeghellerge mektep sélish qatarliq ishlargha serp qilish kérekliki heqqidiki pikir we telepliri bayan qilin'ghan. Döletning ijtima'iy we iqtisadiy qurulmisida choqum islahat élip bérishi kérekliki heqqide xelqning küchlük istekliri ipadilen'gen. Chünki yéngiliq idiyesidiki ziyaliylar nadanliqta qalghan milletning mewjutluqini yoqitish we tereqqiyat jeryanida shallinip kétish xewpige uchraydighanliqini aldin körüp yetken idi.

Bu heqte gézitning 1935-yilidiki bir sanida élan qilin'ghan “Qelenderizmge xatime béreyli” namliq maqalidimu général mehmut muhitining tilemchilerge tutqan pozitsiyesi eks ettürülgen we islahatning zörürlüki tekitlen'gen. Mehmut muhiti tilemchi bilen söhbetliship, uni qayil qilalmighandin kéyin tilemchining qolidiki sapayisini we hasa tayiqini tartiwalghan, shundaqla bu xil tilemchilikning milletni xanu-weyranchiliqqa yüzlendüridighanliqi, eger bu kishining dawamliq tilemchilik bilen shughullansa, éghir jazagha tartilidighanliqi heqqide agahlandurush bergenlikidin ibaret bir weqe bayan qilin'ghan. Maqalide aptorning hurunluq we teyyartapliqqa qarshi turup, halal emgekke tayinip yashash kérekliki heqqidiki mulahizisi otturigha qoyulghan.

Qeshqer Uyghur medeniyet aqartish uyushmisi re'isi haji abdulla kérimining “Gheplettin qachan oyghanamiz?” mawzuluq maqaliside, milletning istiqbali üchün ewladlarni oqutush kérekliki, shundila gheplettin oyghinip, yoruqluqqa chiqqili bolidighanliqi heqqide xelqqe xitab qilin'ghan.

Gézitte élan qilin'ghan eserlerde bir qisim ziddiyetlik pikir we murekkep közqarashlargha jeditizm idiyesi nuqti'ineziridin baha bérilgen. Gézit tehrirati teripidin teyyarlan'ghan bir parche maqalide, pirqechilikke qarshi turush heqqidiki teshwiqat mezmun qilin'ghan bolsa, 1936-yili bésilghan aqartish uyushmisining re'isi abdulrahman haji teripidin teyyarlan'ghan doklatta, xelqni mazar sheyixlirige, sopi-ishanlargha choqunush, palchiliq qatarliq islam dinida “Bid'et” dep qarilidighan ish-heriket we adetlerdin yiraq turushqa we islam dinini toghra ijra qilishqa dewet qilin'ghan.

Mezkur gézitte yene peqet ma'arip-meripet yolida mangghandila, mudhishlik ichide qalghan xelqning teqdirini özgertkili bolidighanliqi xelqqe keng teshwiq qilin'ghan. Gézitte pat-pat shexsiyler namidiki “Qurbanliq” yaki murasimlargha atighan mal-mülüklerni melum mektepke i'ane qilghanliqi heqqidiki xewerlernimu uchratqili bolidu. Bu nuqtilardin jeditizmliq islahat herikitining yadrosi bir éghiz söz bilen éytqanda ma'arip ikenlikidin ibaret idiyeni bizge yetküzüp bérishte köwrüklük rol oynighan dep hésablash mumkin.

Eyni waqitta xelqning meniwi turmushini béyitish üchünmu bir qisim heriket we pa'aliyetlerning élip bérilghanliqi heqqide melumatlargha érisheleymiz. Mesilen, qeshqerdiki sanayi nefise milliy tiyatirida perzent terbiyesige a'it tiyatir oynalghanliqi heqqidiki qisqa xewer bérilgen. Bu gézit yene qiz-ayallarning ilim-bilim bilen qorallinishining muhimliqini közde tutup, qiz-ayallar üchün mexsus xewerler ishligen. 1936-Yili 12-noyabir küni bésilghan “Ilim we bilim xatun-qizlarghe hem bek kérek” namliq maqalide, qiz-ayallar üchün mexsus darilmu'ellimin tesis qilin'ghanliqi we mu'ellimelerning herqaysi mekteplerge ishqa orunlishish ehwali heqqide tepsiliy melumatlar bérilgen.

Yighinchaqlap éytqanda, “Yéngi hayat géziti” de eks etken jeditizm idiyesi xelqning yéngiliq yaritish, démokratiyege telpünüsh, bolupmu jem'iyetni islah qilishning deslepki uchqunliri idi dep qarashqa bolidu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.