“Xitayning büyük oyuni-yéngi chégra, kona düshmen” namliq maqalide Uyghurlarning weziyiti tonushturuldi

Muxbirimiz irade
2015.10.21
yipek-yoli-silk-road-305.jpg Yipek yoli xeritisi. 2010-Yili 11-mart.
en.wikipedia.org

Chet'ellik közetküchilerning qarishiche, xitay dölet re'isi shi jinpingning muhim istratégiyilik pilanlirining biri “Yéngi yipek yoli” qurulushini ishqa ashurush arqiliq xitayning rayondiki siyasiy we iqtisadiy tesirini zoraytish. Shi jinping bu pilanini ishqa ashurush üchün zor qedemlerni basti. Biraq, közetküchiler yéngi yipek yoli istratégiyisini emelge ashurush üchün peqetla zor iqtisadiy küch bolushning yéterlik emeslikini mulahize qilishmaqta. Biz aldinqi nöwetlik anglitishimizda maliye waqti gézitide bu heqte élan qilin'ghan “Xitayning büyük oyuni” serlewhilik maqalining birinchi qismidin melumat bergen iduq. Uningda, xitayning bu istratégiyisini ishqa ashurushigha qiyinchiliq peyda qilidighan ajiz halqiliri tonushturulghan idi. Bu nöwetlik anglitishimizda bu maqalining Uyghur éli heqqidiki mexsus qismidin melumat bérimiz.

Maliye waqti gézitide “Xitayning büyük oyuni” serlewhiside élan qilin'ghan maqaliler toplimining birinchi qismida aptor tom mishel shi jinpingning “Yéngi yipek yoli” istratégiyisini xitayning asiyadiki zor döletlik ornini mustehkemlesh üchün qollanmaqchi boluwatqanliqini, biraq xitayning bu pilani aldida yene nurghun qiyinchiliqlar barliqini bayan qilghan idi. U bu qiyinchiliqlar üstide toxtalghanda asasliq, xitayning qoshna döletliri bilen bolghan munasiwiti, dölet ichidiki byurokratsiye, xitayning yumshaq küchi hem shundaqla xitayning afghanistan-pakistan qatarliq döletlerge salghan meblighini qoghdaydighan herbiy küchi qatarliqlarni pilanni ishqa ashurushtiki ajiz halqilar, dep körsetken.

Uyghur éli shübhisizki yipek yolidiki muhim tügünlerning biri. Shunga aptor “Xitayning büyük oyuni” serlewhilik maqalisining ikkinchi qismini mexsus Uyghur élige ajritip, uning yéngi yipek yoli qurulushidiki ehmiyiti we rayondiki riqabetler üstide toxtilip ötken. “Yéngi chégra-kona düshmen” dep mawzu qoyulghan bu qisimda körsitilishiche, Uyghur éli yéngi yipek yoli qurulushidiki intayin halqiliq orunlarning biri. Xitay hökümiti Uyghur élige meblegh salghuchilarni qachuruwetmeslik üchün bu yerni intayin bixeter we muqim dep körsitishke urunsimu, emeliyet buning eksiche. Maqalide bu heqte mundaq déyilgen:

Bu yil séntebirde baydiki kömür kanda qanliq weqe yüz berdi. Emma bu weqeni héchqandaq xitay axbarati xewer qilmidi, hetta xitay hökümiti bundaq bir weqe yüz bergenlikini étirapmu qilmidi. Mana mushuning özila xitay oynimaqchi boluwatqan büyük oyun üchün xitayning öz ichide, ottura asiyada we uningmu nérisida tizilip yatqan zor riqabetler barliqini namayan qilip béridu”

Maqalide yene mundaq déyilgen:
Xitay hökümiti yawro-asiya rayonigha qaritilghan bu keng zémindiki pilanlirini ishqa ashurush üchün ishni aldi bilen özining gherbiy rayonini tinchlandurush bilen bashlash kérek. Biraq, hazirqi ehwaldin qarighanda, xitay hökümiti Uyghur élidiki uchqunni ulghaytishtin bashqa ishqa yarimaywatqan siyasetlirini özgertishni ret qilmaqta.

Aptor maqaliside, Uyghur élining yer asti we yer üsti bayliqliri hem uning ottura asiyadin kiridighan néfit turuba yolliri ötidighan tügün bolushi sewebidin xitay üchün intayin muhimliqini, emma Uyghur élining weziyitining intayin keskin ikenlikini mutexessislerning pikirliri hem shundaqla yerliktiki kishiler bilen ötküzgen söhbetliri asasida chüshendürüshke tirishqan.

Awstraliyediki latrob uniwérsitétining proféssori jeymis léybold bu heqte toxtilip, “Shi jinpingning “Yéngi yipek yoli, bir belwagh, bir yol” pilani üchün Uyghur éli hel qilghuch ehmiyetke ige, shunga kompartiye hem xitay puqralirini hem chet'el hökümetlirini xitayning térrorluqqa qarshi urushining ghelibe qilghanliqigha hem shundaqla bu yéngi yipek yolining derwazisi hésablinidighan Uyghur élige meblegh sélishning paydisining köplükige ishendürüshke tirishmaqta” dégen.

Aptorning qarishiche, xitay hökümiti bolupmu 2009-yilidin kéyin Uyghur élige zor meblegh sélish arqiliq bu yerde muqimliq yaritishni közlep, rayondiki mesililerni peqet “Üch xil küch” lerge artip qoyuwatqan bolsimu, nurghun közetküchiler buninggha ishenmeydiken. U, Uyghur élide xitay köchmenlerning köpiyip kétishi, Uyghur yashlirining emgek bazirida ayrimichiliqqa uchrap ishsiz qélishi, rayondiki pursetlerdin xitay köchmenlerge oxshash behrimen bolalmasliqidek nurghun amillarning Uyghurlarni qattiq narazi qiliwatqanliqini, aqsuda bir Uyghurning özige tamgha ésip qoyulghan dini radikallargha qarshi turush heqqidiki teshwiqat taxtisini körsitip turup “Buning hemmisi exlet, bu yerde erkinlik yoq”, dégenlikini bayan qilghan.

Aptor yene Uyghur élini süretligende, Uyghur élide sheherlerde saqchi we herbiylerning intayin köplükini, hemme yerde qoralliq saqchilarning charlaydighanliqini, kishilerning dukanlargha bixeterlik tekshürüshidin ötüp kiridighanliqini jümlidin qorallinishning intayin éghirliqini teswirligen. U ürümchidiki fén goping isimlik bir xitay ayalni ziyaret qilghan. U xitay ayal aptorgha “Hemme nerse 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin özgerdi. Hazir xitaylar Uyghurlardin qachidu, Uyghurlar bolsa xitaylardin qachidu” dégen.

Aptor mulahize qilip, xitay hökümitining peqet zorawan küchlernila térrorist dep basturup qalmay, belki tinchliq bilen öktichilik qilghanlarnimu oxshash térrorist mu'amilisi qiliwatqanliqini tilgha élip, buninggha ilham toxtini misal qilip körsetken. Tonulghan xitay kishilik hoquq aktipi wang lishyong “Maliye waqti” gézitige xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitini mundaq bir sözge yighinchaqlighan:
Ilham toxti del bir mötidil awaz idi. Biraq bu yerdiki mesile, hökümet séni ya biraqla düshmen bol yaki biraqla yalaqchi bol deydu. Ular otturida turup gep qilidighanlarni yaqturmaydu.

Aptor tom méshel maqalisi axirida yuqirida tilgha élin'ghan bir qatar mesililer we mutexessislerning pikirliridin chiqish qilip turup, xitayning hazir yürgüzüwatqan “Bir qolda yumshaq bolush, bir qolda qattiq bolush” siyasitining kargha kelmeywatqanliqini, hazirqi yéngi bir ewlad Uyghurlarning mesilini yiltizidin hel qilishni telep qilidighanliqini bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.