“Washin'gton pochtisi” géziti “Xitayning yéngi yipek yolidiki müjmellik” namliq maqale élan qildi

“Washin'gton pochtisi” gézitide “Xitayning yéngi yipek yolidiki müjmellik” mawzuluq bir parche maqale élan qilindi. Mezkur maqalide xitayning “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesining sho'ari bilen emeliyette yüz bériwatqan ré'alliqlar otturisidiki ziddiyet mulahize qilin'ghan.

Mezkur maqalini amérika xelq'ara istratégiyilik tetqiqatlar merkizi asiya qurulushi bölümining bashliqi jonétin xilmén yazghan bolup, u Uyghur élining tashqorghan qatarliq jaylirigha biwasite bérish arqiliq “Bir belwagh, bir yol” qurulushi üstide tetqiqat élip barghan. 

U maqalisining béshida xitay dölet re'isi shi jinping otturigha qoyghan mezkur qurulushning nahayiti zor meblegh arqiliq alaqidar döletlerge ul mu'essese qurulushi, qatnash-transport qulayliqi we tijarettiki menpe'et wede qiliniwatqan nahayiti zor kölemlik bir qurulush ikenlikini bayan qilghan. Emma u “Bir belwagh, bir yol” qurulushining eng muhim tügüni bolghan Uyghur élida éliniwatqan tedbirlerning erkin tijaret qa'idilirige zitliqini eskertip, bu qurulushta bir “Müjmellik” barliqini bildürgen. 

U maqalisining dawamida néme üchün yuqiriqidek bir xulasige kelgenlikini tepsiliy chüshendürüp ötken. U aldi bilen tashqorghandiki yuqiri sür'etlik tashyollarning nahayiti yaxshi sélin'ghanliqini, yene nurghun tashyol we köwrüklerning dawamliq séliniwatqanliqini bildürgen. Emma u heywetlik taghlar bilen oralghan tashqorghan nahiye bazirining bolsa xuddi bir herbiy muhasirige teyyarliniwatqan qorghanlargha oxshap qalidighanliqini bildürgen. 

U yene mundaq dep yazghan: “Égiz tamlar, tosaqlar, tikenlik simlar bilen oralghan hökümet binaliri we azghine méhmanxanilarni körisiz. Bina ichide olturghan amanliq xadimi métal tekshürgüch üskünidin ötken ziyaretchilerning üsti-béshini xushyaqmighandek tekshürüp qoyidu. Qalqan, toqmaq qatarliq qorallar kirish éghizining yan teripige döwilep qoyulghan. Yuqiriqidiki shunche heywetlik bixeterlik tedbirlirining eksiche, u yerde boluwatqan tijaret nahayitimu asta we asasen shu yerliklerning özi qiliwatqan ushshaq soda-sétiqlardin ibaret. Qonjirap éghizida tijaret alamiti yoq idi. Elwette, bir qétimliq ziyaret bilenla éniq bir yekün chiqarghili bolmaydu. Bolupmu bu yerge oxshash chet yaqa jaylarda kündilik tijaretler pesil we dem élish künliri dégendek amillar sewebidin özgirip turidu. Emma bu yerde bir sahening qattiq gülliniwatqanliqi éniq. Bu jaydiki eng jelp qilarliq bina bolsa saqchixana binasi. Nahayitimu puxta we chong. U xuddi bir döletning elchixana binasigha oxshaydu. Bu qurulushlarni yasash choqum bu rayonning omumiy ishlepchiqirish qimmitini yuqiri kötürüwetti. 2017-Yili rayonning omumiy ishlepchiqirish qimmiti 6. 7 Pirsent ösken idi. Emma buning yerlikning iqtisadigha qanchilik heqiqiy ünüm qoshqanliqi peqet melum waqit ichidila melum bolidu. Saqchining tesiri bu yerde may qachilash ponkitlirighiche yétip bériptu. Kishiler aptomobillirigha may qachilash üchünmu uzun-uzun öchiret turidiken. Mana shuningdek muqimliqni saqlash bilen qatnash alaqe rawanliqini teshebbus qilish arisidiki bu ziddiyet ‛bir belwagh, bir yol‚ qurulushining yürikigiche yétip baridu. Bu qurulush tijaretni kücheytishni meqset qilidu-yu, xitayning bixeterlik tedbirliri tijaretni qiyinlashturidu.”

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi bügün radiyomizgha bu heqte qilghan sözide, yuqirida tilgha élin'ghan tekshürüsh ponkitlirining asasen Uyghurlargha qaritilghanliqini, jümlidin irqiy kemsitish tüsini alghanliqini eskertti. U sözide mundaq dédi: “Xitay hökümiti ‛bir belwagh, bir yol‚ qurulushini ottura asiya döletliri we pakistan qatarliq döletlergiche kéngeytiwatidu. Shunga xitay hökümiti bu yerde belgilik guruppilarni chetke qaqidighan sistémini yolgha qoydi. Bizning tetqiqatlirimiz we rayondin kéliwatqan uchurlardin qarighanda, chégragha orunlashturulghan bundaq tekshürüsh ponkitliri melum miqdarda rawanliqqa yol qoymaqta. Cheklimiler asasen hökümet düshmen dep qaraydighan Uyghurlargha we Uyghur élidiki bezi musulman az sanliqlargha qaritilghan. Yeni buningdin biz xitay hökümitining hem erkin tijaret hem chégra bixeterlikni qoghdash dégen bu ziddiyetni qandaq hel qilishqa urunuwatqanliqini körüwalalaymiz dep qaraymen.” 

Amérikidiki Uyghur adwokat nuri türkel ependi bu heqte qilghan sözide, “Bir belwagh bir yol qurulushi” otturigha chiqqandin kéyin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturushni yenimu kücheytkenlikini, chünki xitay hökümitining Uyghurlarni jimiqturushni ishqa ashurghandila, bu qurulushimizda ghelibe qilalaymiz, dep qarawatqanliqini bildürdi. 

Tetqiqatchi jonétin xilmén “Washin'gton pochtisi” gézitidiki maqalisining dawamida Uyghur élidiki heddidin ziyade bixeterlik xadimliri we san-sanaqsiz bixeterlik ötkellirining mal sélish we tapshuruwélish ishlirini qiyinlashturuwetkenlikini, yerliklerning he dése “Térrorluqqa qarshi turush” manéwiri, bayraq chiqirish murasimi we bashqa tijaritige kashila qilidighan ishlargha qatnashturulidighanliqini, téxi ötken ay yerlik hökümetning Uyghur élida “Polattin tam” yasap chiqidighanliqini élan qilghanliqini bildürgen. U yene xitay hökümiti “Bir belwagh, bir yol” qurulushi arqiliq xelq'araliq pul mu'amilisini asanlashturidighanliqini wede qilghan bolsimu, ichki we tashqi mebleghlerge qaritilghan tekshürüsh we cheklimilerning yenila intayin chingliqini bildürgen. 

Aptor yene yuqiridikilerdin bashqa uchur qamali üstide alahide toxtilip töwendikilerni bayan qilghan: 

“Menche bu yerde maslashturush eng qéyin boluwatqini ‛bir belwagh, bir yol‚ qurulushining uchur we yéngi pikirlerning aylinishini asanlashturush wedisi bolsa kérek. Shi jinping ötken yili ‛bir belwagh, bir yol‚ qurulushi munbiride qilghan sözide ‛qedimiy yipek yoli peqetla bir tijaret yoli emes idi. U ilim-pen tereqqiyatining tézlishishighimu töhpe qoshqan. . . Bügün, köp qirlashqan bir asasiy qurulush tori shekillinip, tashyol, déngiz, hawa qatnash-transport qanalliri we téz sür'etlik uchur dewri yaritish aldida turmaqta,‚ dep söz qilghan idi. Biraq eksiche, xitayning uchur cheklesh we intérnét bixeterlik qanunliri yenimu murekkepliship ketti. Xitay téxi uchur we bilimni chekleydighan ‛ot tam‚ sistémisini bashqa döletlergimu teshebbus qiliwatidu.” 

Hénriy shajéski ependi sözide, “Bir belwagh, bir yol” qurulushi arqiliq qiliwatqan wediler bilen rayonda yüz bériwatqanlar maqale aptori éytqandek bir-birige zit bolsimu, xitay hökümitining buni dawamlashturidighanliqini bildürdi. U sözide, “Yuqiriqi bu ehwal heqiqeten maqale aptori éytqandek müjmel bir ehwal. Biraq, xitay hökümiti undaq dep qarimaydu. Ular eksiche bixeterlik tedbirlirini yumshitishni, erkin uchur-axbaratqa yol qoyushni qalaymiqanchiliq peyda qilidu, dep qaraydu. Uni tehdittek hés qilidu. Shunga bu jehette xitay özi birlikte tijaret qilidighan döletlerge özining shertlirini qobul qildurushqa urunushi mumkin,” dédi. 

Jonétin xilmén maqalisining dawamida yene pakistanning baluchistan rayonida xitay puqralirigha hujum qilish weqeliri dégendek weqelerni misal élip turup, bu qurulushqa nisbeten bezi bixeterlik tehditliriningmu mewjutluqini, emma shundaq bolushigha qarimay xitayning bu istratégiyesining rusiye we türkiye qatarliq döletlernimu jelp qiliwatqanliqini bayan qilghan. U elwette “Bir belwagh, bir yol” qurulushigha oxshash keng nezer da'irilik pilanlar heqiqeten emelge ashqan teqdirde uning döletlerge iqtisadiy menpe'et élip kélidighanliqini, emma uning emeliylishishi üchün tijarettiki eqelliy amillargha sel qaralmasliqi kéreklikini eskertken.

Jonétin xilmén ependi maqalisini töwendiki bir abzas bilen ayaghlashturghan: “Tarix herwaqit bizge yol körsitip kelgen. Qedimiy yipek yoli qatnash-alaqining rawanlishishini eks ettürgen. Del shu seweblik yipek yoli déyilginide, kishilerning ésige tögiler, karwanlar we toshuluwatqan mallar kélidu. Eger yéngi yipek yoligha qandaqtur qashangliqning ipadiliri bolghan saqchi ponkitliri, uzun öchiretler we tikenlik simlar simwol bolup qalsa, u halda bu yéngi yipek yolidin kishilerning éside qalghudek bir nerse chiqmasliqi mumkin.”