“Wol strét zhurnal géziti”: bir milletni keng kölemlik tutqun qilishtek bundaq weqe natsistlardewride yüz bergen

Muxbirimiz erkin
2018.06.06
herbiy-saqchi-uyghur-boway.jpg Uyghur bowayning kocha charlawatqan xitay qoralliq eskerlirining yénidin ötüp kétiwatqan körünüshi. 2009-Yili 9-iyul, ürümchi.
AP

Dunyadiki nopuzluq gézitlerning biri bolghan “Wol strét zhurnal géziti” ning aliy muherriri, heptilik tashqi xewerler programmisining riyasetchisi mariy késsil 4‏-iyun küni mezkur gézitning yiraq sherqtiki muxbiri hyugo restol bilen 29 yildin kéyinki xitayning bügünki ehwali we Uyghur rayonida yighiwélish lagérlirining qurulüp, Uyghurlarni keng kelöemlik qamash mesilisi heqqide tor söhbiti ötküzgen.

Söhbet dawamida Uyghur rayonidiki lagélar 2‏-dunya urushi dewridiki natsistlarning yighiwélish lagérlirigha sélishturulup, hazir Uyghur rayonida yüzbériwatqan bir milletni keng kölemlik tutqun qilishtek bundaq weqening dunyada peqet natsistlar gérmaniyeside yüz bergenliki otturigha qoyuldi.

Dunyadiki nopuzluq bu gézitning mezkur tor söhbiti Uyghur rayonidiki “Terbiyelesh lagérliri” ning bir qisim ichki ehwali ashkarilinip, xitayning herikiti natsistlarning chong qirghinchiliq qilmishlirigha sélishturulushqa bashlighan bir mezgilde élip bérildi.

“Wal strét zhurnal géziti” ning tor söhbitide mariy késsil, béyjing merkizi hökümitining Uyghur rayonida resmiy étnik tazilash élip béri'iwatqanliqigha da'ir xewerler tarqalghanliqini, bu xewerlerning qanchilik ishenchlik ikenlikini soraydu. Hyugo restol mezkur mesilige chüshenche bérip, xitay hökümitining yéqinqi ikki yildin béri zor kölemlik yighiwélish yaki terbiyelesh lagérlirini qurghanliqi, Uyghur nopusining 10% bu lagérlargha qamalghanliqini bildürgen.

U, “Shinjangdin neq uchur élish bek müshküllükini, biraq xewerlerdiki diqqet qozghaydighan nuqta shuki, xitay hökümet menbe'eliridin alghan parche-purat uchurlar we hökümetning lagérlagha da'ir qurulush höddigerlik toxtamnamiliridiki uchurlar birleshtürülse, xitay hökümitining yéqinqi bir-ikki yil mabeynide zor kölemlik yighiwélish yaki tutup turush lagérlirini qurghanliqining aydinglishidighanliqi” ni tekitligen. Hyugo restol yene, bu lagérlargha musulman nopusining 10% i qamalghanliqini, buninggha heqiqeten ademning ishen'güsi kelmeydighanliqini eskertip, elwette bu yerdiki bir istibdat hakimiyet bolsimu, lékin az sanliq milletlerni birla waqitta keng kölemlik tutqun qilishtek bundaq hadise dunyada peqet natsistlargérmaniyesining chong qirghinchiliq dewridi'ila yüz bergenliki, buning shübhisizki, qorqunchluq “Warwarlarche bir qilmish ikenliki” ni tekitleydu.

Söhbet dawamida hyugo restol yene mariy késsilning Uyghurlar tibetlerge oxshashla xitay émpiriyelirining tarixiy parchisi emesliki heqqidiki so'aligha jawab bérip, bu rayonning ilgiri musteqil dölet ikenlikini, lékin xitay hökümitining yéqinqi 70 yilda Uyghurlarni öz wetinide az sanliq orun'gha chüshürüp qoyghanliqini bildürgen.

U, bu rayonning 20 ‏-esirning bashlirida musteqil dölet bolup sherqiy türkistan, dep atalghanliqini, nurghun Uyghurlar ashu dewrni xatirileydighanliqini, Uyghurlar asasen islamning mötidil sünniy mezhipige mensup türki xelq ikenlikini, lékin ularning 1949‏-yili xitay xelq jumhuriyiti qurulup, nurghun xitay kömenlirini bu rayon'gha yerleshtürishke bashlighandin buyan öz wetinide az sanliq orun'gha chüshüp qalghanliqi, hazir ularning rayondiki omumi nopusning 50% ge yetmeydighanliqini ilgiri süridu.

U yene xitayning Uyghurlarni turmushning barliq saheliride chetke qéqiwatqanliqi, ularning tilini yoqitiwatqanliqini eskertip, “Xitay hökümiti Uyghurlarning meschitke kirip namaz oqushi, saqal qoyushi, perzentlirige diniy isimlarni qoyushi, islam heqqide diniy terbiye bérishini cheklep, ularni choshqa göshi yéyishke mejburlimaqta. Uyghurlargha qaritilghan bu xil cheklimilerning tizimliki nahayiti uzun. Bular heqiqeten ademning eqlige sighmaydu” dep tekitleydu.

Mariy késsil söhbet dawamida yene chet'el axbaratining Uyghurlar rayonidiki lagérlargha da'ir uchurlargha qandaq qanallar arqiliq érishiwatqanliqini soraydu. U chet'ellik zhurnalistlar we ilmiy tetqiqatchilarning bu rayon'gha kirishi bek müshkül ikenlikini, kompartiyening tibetke oxshashla bu rayon'gha kirgen-chiqqanlarni qattiq kontrol qilidighanliqini eskertip, chet'el axbaratining lagérlar heqqidiki xewerlerde yerlik menbeler we mexpiy uchurlargha tayiniwatqanliqanliqini tekitligen. Hyugo restol mezkur mesile heqqide bezi zhurnalistlar bu rayon'gha kirgen bolsimu, lékin özlirining lagérlargha alaqidar uchurlargha her xil qanallar arqiliq érishiwatqnaliqini bildürgen. U bu jehettiki xewerlerning bashqa döletlerge qéchip chiqqan mehbuslar shundaqla bezi doklatlardiki hökümetning lagérlargha alaqidar resmiy melumatliridiki uchurlargh atayiniwatqnaliqini bildlrgen.

U yene, Uyghur rayoni xitaydiki ixeterlik sélinmisi eng téz köpeygen rayon ikenlikini eskertip, xitayning Uyghur rayonigha bir yil ichide 100 ming saqchi qobul qilghanliqini tekitligen. Hyugo restol, xitayning Uyghur rayonidiki bixeterlik sélinmisi 2016‏-yili 3.90 Pirsent, 2017‏-yili 92% köpeygenlikini bildürüp, yéqinqi bir yilda bu rayondiki yighiwélish lagérlirining qurulushigha 100 milyon dollardin artuq pul serp qilin'ghanliqini tekitleydu.

U yene xitay da'irilirining mezkur rayon'gha tekshürüsh ponkitlirini qurup, sheher kochilirini qamal qilghanliqi, yuqiri ünümlük yüz tonush apparatlirining orunlashturulup, pütün Uyghurlarning yanfonigha tekshürüsh yumtali qachilash telep qilin'ghanliqini, aptomobillargha iz qoghlash eswabi orunlashturulghanliqini, kompartiye kadirlirining Uyghur a'ililerde turup, ularni nazaret qiliwatqanliqi, shundaqla xizmet guruppilirining öymu-öy kirip, puqralarni soraq qilidighanliqi bildürgen.

Hyu go restol mariy késsilning Uyghur rayonidiki bu weziyet “Natsistlar gérmaniyesige oxshaydiken” dégen sözige jawaben uninggha heqiqet ademning ishen'güsi kelmeydighanliqini, barliq Uyghurlarning pasporti yighiwélin'ghanliqi, Uyghurlarning qan ewrishkisini toplinip, DNA ambiri qurulghanliqi, chet'elge chiqqanlar we namaz oquydighanlarning lagérlargha soliniwatqnaliqini, pichaq tizimlash tüzümi yolgha qoyulup, mezkur rayonda pichaq sétiwélishning qiyinlashqanliqini, qattiq ijtima'iy kontrolluqning a'ililerge qeder kéngeygenlikini, ademlerning bir-birini teqib qilidighanliqini bildürdi.

Közetküchilerning ilgiri sürüshiche, gherbtiki nupuzliq gézit-zhurnal, radiyo-télwiziye qanallirida ötküzülgen bu xil sühbetler Uyghurlarning nöwettiki weziyitini chet'elliklerge tonushturup, ularning diqqitini qozghashta ehmiyiti nahayiti zor'iken.

Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqi'atchisi qahar barat“Wol strét zhurnal géziti” ning söhbet programmisini mu'ayyenleshtürüp, lagérlarni qandaq atashning bu yerdiki halqiliq mesile ikenlikini körsetti. Doktor qahar barat yene gherb axbaratining lagérlagha qaratqan diqqitini emeliyetke sélishturghanda yéterlik, dep qarashqa bolmaydighanliqini bildürdi.

“Wol strét zhurnal géziti” ning mezkur söhbiti yéqindin béri gherbtiki nupuzlu q axbarat wasitiliride ötküzülgen lagérlar heqqidiki söhbetlerning biri. Yéqinda“Döletlik xelq radi'osi” birleshme agéntliqning muxbiri gérriy shi bilen we shundaqla amérikidiki “Döletlik baha” gézitining aliy muherriri jey nordlin'gér amérikidiki siyasiy pa'aliyetchi, adwokat nuri türkel bilen lagérlar heqqide söhbet ötküzgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.