“Dutar” din “Qizil bayraq” qa: xitayning Uyghur élidiki yer-jay namlirini özgertishining ich yüzide

Xitay hökümiti yéqinqi yillarda Uyghur diyaridiki 630 yéza-qishlaqning namini özgertken

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati bu yil 18-iyun küni xitay hökümitining Uyghur élidiki yüzligen yéza-kent namlirini özgertkenliki heqqide mexsus doklat élan qilghan idi. Mezkur doklat élan qilin'ghandin kéyin, nurghunlighan xelq'araliq teshkilatlar tushmutushtin xewer we bayanat élan qilip, xitay hökümitining Uyghur élidiki yer namlirini özgertish qilmishini keskin tenqid qildi.

Bu heqte yenimu ilgiriligen izdinishlirimiz jeryanida, 2017-yilidin 2019-yilghiche özgertilgen Uyghur élidiki yéza-qishlaq namlirining ichide texminen 630 yéza ismining diniy, tarixiy yaki Uyghur medeniyitige baghliq atalghulargha chétilidighanliqi sewebidin öchürülgenliki؛ ularning ornigha xitay kompartiyesining siyasiy idé'ologiyesige mas kélidighan qizil mezmundiki namlargha almashturulghanliqigha a'it pakitlargha érishtuq. Mesilen, ilgiriki mazar yézisi “Etirgül” yézisigha, aq meschit yézisi “Ittipaqliq” yézisigha, dutar yézisi “Qizil bayraq” yézisigha özgertilgen.

2018-Yilidin bashlap yéza-kent namlirini özgertishtin bashqa yene, xoten qatarliq jaylarda xitay da'iriliri teripidin “Diniy tüs alghan, medeniyetsiz” dep qaralghan ammiwi teshkilat we orunlarning namliri, kocha namlirini özgertish toghrisida uqturush chiqirilghanliqimu melum. Mesilen, bularning ichide “Toqquz gümbez yoli” - “Qizil bayraq yoli” gha, “Bazarmet yoli” - “Bext yoli” gha, “Jame kenti” - “Yong'en kenti” ge, “Mupti xoja rayonluq ish béjirish orni” - “Shangyang ish béjirish orni” gha özgertilgen.

Tarixqa nezer tashlighanda, xitayning siyasiy en'eniside yéngi textke olturghan xitay padishahliri özining hökümranliqini namayish qilish üchün, aldinqi xanidanliq dewride berpa qilin'ghan yer-jay namlirini özgertish aditi mewjut bolup kelgen. Halbuki, bügünki dewrde xitay kommunist hakimiyitining Uyghur tupraqliridiki yer-jay namlirini özgertish qilmishi mahiyet jehette bir türlük tajawuzchiliq we assimilyatsiyeni nishan qilghan medeniyet qirghinchiliqi herikitidur. Menching sulalisi sherqiy türkistanni ishghal qilghandin kéyin, minglarche yillardin buyan dawamliship kelgen yerlik we milliy alahidilikke ige Uyghurche yer-jay namlirining ornigha mustemlikichilikni eks ettüridighan bir yürüsh xitayche namlarni qoyghan. Mesilen, ürümchini “Dixu'a”, barikölni “Jénshi”, manasni “Süyley” dégen xitayche namlar bilen atash buning bir misalidur.

1949-Yili kommunist xitay hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, Uyghur Uyghur élidiki yer-jay namlirida köp qétim özgirish bolghan. Bolupmu “Medeniyet inqilabi” yillirida Uyghur élidiki yüzligen yéza-kentler we mehellilerning eslidiki Uyghurche namliri özgertilip, ularning ornigha xitayning kommunizm idé'ologiyesi eks ettürülgen qizil tüstiki yer-jay namliri almashturulghan. Mesilen, qizil bayraq, sherq shamili, qizil yultuz, sherq qizardi, algha, öktebir, azad qatarliq kommuna namliri shuning jümlisidindur. Wahalenki, 2014-yilliridin kéyinki yéqinqi 10 yil mabeynide dawamliship kéliwatqan xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan yuqiri bésimliq siyasiti tesiride, Uyghur élidiki yer-jay namliri yene bir qétimliq éghir weyranchiliqqa duchar bolmaqta.

Undaqta, xitay hökümitining 2017-yilidin kéyinki yer-jay namlirini özgertish qilmishining mahiyiti zadi néme? kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümining muweqqet diréktori maya wang, xitay hökümitining Uyghur yéza namlirini özgertish qilmishining, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan insaniyetke qarshi jinayetlirining bir parchisi ikenlikini tekitleydu. Shunisi éniqki, xitay hökümiti yer-jay namlirini özgertish arqiliq, “Bir chalmida ikki paxtek soqush” gherizige yetmekchi bolghan. Jümlidin, Uyghur élidiki milliy we yerlik alahidilikke ige bolghan yer-jay namlirigha “Diniy ashqunluq” tamghisi urulup, uninggha alaqidar bolghan kishiler bu dolqunda zerbe bérish obyéktigha aylan'ghan. Uyghur élide islam dini éléméntliri, Uyghur örp-adetliri we milliy medeniyet amillirini öz ichige alghan bir qisim yer-jay isimliri Uyghurlarning kimlikini namayan qilidighan yerlik alahidiliklerdin hésablan'ghachqa, ular xitay hökümitining mustemlikichilik siyasitige tosalghu bolidighan amilgha aylan'ghan, shundaqla xitayning közige sanjilghan miq bolup qalghan. Xitay hökümiti Uyghur élidiki yer namliri ichidin yalghuz mazar, gümbez, islam, ghojam qatarliq sözlerni chiqiriwétish bilenla qalmighan, belki yer-jay namlirini, mazarlarni we tarixiy tezkirilerni xatiriligen, arxiplashturghan we tetqiq qilghan rahile dawut, arslan abdulla, abliz orxun we exmet mömin tarimi qatarliq Uyghur serxillirinimu qolgha élip basturghan. Xitay hökümiti teripidin “Esebiy küch” tamghisi urulghan kishiler türlük qamaq jazasi, qiynash, mejburiy emgek we tughut cheklesh qatarliq xitayning insaniyetke qarshi jinayetlirining nishanigha aylan'ghan.

Xitay hökümiti néme üchün diniy we medeniyet tüsi qoyuq bolghan yer-jay namliridin shunche qorqup kétidu? bu so'algha ilmiy jawab tépish üchün, antropolog dru gladnéy (Dru. C. Gladney) Ning “Xitaydiki islam dini: maslishishmu yaki bölgünchilikmu?” témisidiki ilmiy maqalisige muraji'et qilishqa toghra kélidu. Aptor maqalide, Uyghurlar xitay döliti tewelikidiki musulmanlar ichide xitay jem'iyitige singip kirish nisbiti eng töwen millet, chünki ularning musteqil dölet qurush we xitaydin ayrilip yashash arzusi eng küchlük, dep qaraydu. U bu qarishini köpligen menbeler we istatistikiliq melumatlar bilen delillep körsitidu.

Mesilini yene bir tereptin közetsek, xitay dölet sistémisi we hakimiyet apparatliri Uyghur qatarliq türkiy milletlerning étnik, irqiy we diniy jehettin perqliq bolushini atalmish “Térrorluq” yaki “Esebiy küch” jinayetlirige baghlap, ularni ghayet zor mehrumluqning qurbanigha aylandurushni meqset qilghan. Xalighanche tutqun qilin'ghan yaki teqib astigha élin'ghan kishilerning iz-dérikini sürüshtürüshte öchürülgen yéza-kent namliri xitay hökümitining jinayi jawabkarliqtin qéchish yaki téniwélishi üchün, melum jehettin zémin hazirlaydu.

Yer namliri simwolluq rolgha ige bolup, melum idé'ologiyelik qimmet qarashning ipadilinishidur. Yer-jay namliri adette abistirakit yaki konkrét halda milliy ang we héssiyatni eks ettüridighan simwolluq éléméntlarni öz ichige alghan bolidu. Bir qisim döletler hakimiyet küchini merkezleshtürüsh sistémisini ijra qilishta simwolluq amillardin ünümlük paydilinip kelgen dep qarashqa bolidu. Tarixqa nezer salidighan bolsaq, hakimiyet küchliri yer namlirini siyasiy özgirishlerning teqdiri bilen zich baghlap kelgen. Mesilen, 1979-yili iranda yüz bergen iran islam inqilabi netijiside iranda hakimiyet almiship, iran paytexti téhranning özidila 500 din artuq kocha isimliri yéngi qurulghan islam jumhuriyitining siyasiy kimlikini gewdilendüridighan we shi'e mezhipi mezmunini eks ettüridighan namlargha özgertilgenliki melum. Yene bir misal alsaq, 1917-yili yüz bergen öktebir inqilabidin kéyin sabiq sowét ittipaqi hökümiti sowét ittipaq térritoriyesidiki, bolupmu ottura asiyadiki herqaysi milliy jumhuriyetlerdiki yerlik yer-jay namlirini xéli zor derijide ruslashturghan yaki kommunizm idé'ologiyesige maslashturup özgertken. Mesilen, qazaqistandiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan yarkent shehiri “Panfilow” gha, qirghizistan paytexti bishkek “Frunzé” gha, tajikistan tewesidiki eng égiz choqqa “Kommunizm choqqisi” gha özgertilgen. 1991-Yili sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, bu yer-jay namliri qaytidin eslidiki namlirigha qayturulghan.

Uyghur élidiki yer-jay namlirining étimologiyesi Uyghur xelqining tarixi, ötmüshi, yerlik medeniyiti, ahalilerning köchüsh-qoshulush tarixi, til amilliri we ijtima'iy ehwallirini roshen eks ettürüp béridu. Uyghur xelqi özi yashap kelgen jughrapiyelik makanlirigha pisxikiliq qarash, örp-adet we eqide-étiqadlirini singdürüp isim qoyghan. Yéza-kent we kocha-koylarning isimlirida tarixiy chöchekler, qehrimanlar, yüz bergen jengler, qozghilanglar yaki xelq ichide tesir qaldurghan diniy, siyasiy, tarixiy weqe-hadisiler arqa körünüsh qilin'ghan bolup, shu jayning yer shekli, özgiche alahidiliki, körünüshi eks ettürülgen. Mesilen, mekit nahiyesidiki “Shéhitdöng” dégen yer nami matériyallargha qarighanda 1553-yilliridiki sopi ishan soqushlirini arqa körünüsh qilghan bolup, ulughlarning shéhit bolghan jayi sanilip, “Shéhitdöng” dep atalghanliqi melum. Qumul rayonida qedimki türk-Uyghur qebililirining namliridin “Saqa” we “Qarluq”, “Elke”, “Uyghur”, “Türk” qatarliq namlargha baghlinidighan “Saqa”, “Alte saqa”, “Qurluq”, “Qarluq tügmen”, “Qarluq ghol”, “Uyghurghol”, “Aratürk” qatarliq qedimki yer-jay namliri hélihem mewjut bolup kelmekte. Arxé'ologiyelik qézilmilar we bashqa tarixiy izlar bu jaylarda saklar, qarluqlar, Uyghurlar we qedimki türklerning yashighanliqi we pa'aliyet élip barghanliqini delillimekte.

Xitay hökümitining Uyghur élidiki yer-jay namlirini emeldin qaldurushi, yene bir jehettin, Uyghurlar we ularning ejdadlirining ezeldin tengri taghliri étikide we tarim wadisida yashap kelgenlikidek heqiqetning izini öchürüsh, ularning bu zémin bolghan baghlinishini üzüp tashlap, uni xitay sulaliliri tarixigha yaki xitay idé'ologiyesi asas qilin'ghan mezmunlargha baghlap sherhleshni meqset qilghanliqi éniq.

Xitay hökümitining yer-jay namlirini emeldin qaldurush qilmishi öz nöwitide yene Uyghurlarni öz kimlikidin yiraqlashturushtin bashqa yene, ulargha türlük rohiy bésimlarnimu élip kelgen. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining doklatida bayan qilinishiche, bir qisim atalmish qayta terbiyelesh merkezlirige élip kétilgen kishilerning qoyup bérilgendin kéyin yéza isimlirining özgirip ketkenliki tüpeylidin, yuqiri téxnikiliq kontrol qilish sistémisining teqibige uchrap, öz öyini tapalmay köp riyazetlerni chekkenliki melum.

Nöwette xitay hökümitining Uyghur élidiki yer-jay namlirini özgertish qilmishining mahiyitini ularning roshen haldiki siyasiy muddi'asidin izdeshke toghra kélidu. Xitay hökümiti yer-jay namlirini békitishte xitay dölitining bir pütünlükini közlesh, döletning igilik hoquqigha ziyan élip kélidighan yer-jay namlirini chekleshtin ibaret siyasiy mizanni asas qilghan. Xitay hökümitining Uyghur élidiki yer-jay namlirini özgertish siyasiti, xitay hökümitining Uyghur élige bolghan mustemlike-ishghalyetchilikini kücheytish we buning bilen bir waqitta özining jinayi qilmishini perdazlashni meqset qilghan, shundaqla sistémiliq pilanlan'ghan taktikadur. Uyghurche yer-jay namlirini yoqitish qilmishining ich yüzi emeliyette Uyghur kimlikini teshkil qilghuchi diniy we medeniyet amillirini közdin yoqitip, Uyghurlarni xitay kimliki idé'ologiyesi bilen sughurushni nishan qilghan.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]