Uyghur diyaridiki “Yer tewreshke chidamliq öy” ler rastinla “Bixeter” mu?

23-Yanwar küni Uyghur diyarining qirghizistan bilen chégralinidighan uchturpan we aqchi nahiyeliri teweside 7.1 Bal qattiq yer tewresh yüz berdi.

Uyghur diyaridiki bu qétimqi yer tewreshning éghirliq derijisi intayin yuqiri bolup, aldinqi yili türkiyede yüz bergen yer tewreshning derijisi bilen köp perq qilmaydu. Halbuki, xitay hökümiti yer tewresh heqqidiki uchurlarni qattiq qamal qilip, qanchilik ademning ölgenliki we yarilan'ghanliqi, iqtisadiy jehettin qanchilik ziyan-zexmetning körülgenliki toghriliq héchqandaq xewer bermidi. Xitay taratquliri hetta Uyghur rayonida yillardin buyan “Yer tewreshke chidamliq” we “Bixeter” öylerni sélip, ahalilerni xatirjemlikke ige qilghanliqi heqqide dawrang salmaqta.

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” 25-yanwar küni xewer bérip, “Bu qétimliq yer tewreshning kölimi we derijisi bir qeder zor bolsimu, emma yer tewresh merkizige yéqin nahiye we yéza-bazarlardiki öylerde örülüp chüshüsh hadisisi anche chong bolmidi… bu shinjangning ‛kapaletlik‚ turalghu öy türi süpitining yaxshi ikenlikini körsitip béridu” dégen. Mezkur xewerde yene Uyghur rayonining alahide jughrapiyelik muhiti, murekkep gé'ologiyelik qurulmisi we da'im yer tewresh apiti yüz bérishtek bir qatar amillar közde tutulup, 2004-yildin buyan yéza-kentlerdiki ahaliler turalghu öylirining “Yer tewreshke chidamliq” we “Bixeter” bolushigha kapaletlik qilin'ghanliqi tilgha élin'ghan. Uningda yene 2021-yildin bashlap yézilardiki töwen kirimlik ahaliler üchün “Yer tewreshke chidamliq” we “Apetning aldini élish” qurulush türliri yolgha qoyulup, hazirgha qeder 140 minggha yéqin töwen kirimlik yéza ahalisining “Yer tewreshke chidamliq” we “Bixeter” dep qaralghan “Kapaletlik öy” ler ge köchüp kirgenliki eskertilgen.

AFP

Yaponiyede yer shari muhiti kespi boyiche oqughan, hazir amérikada yashawatqan doktor peyzulla zeydin radiyomizning ziyaritini qobul qilip, Uyghur rayonidiki atalmish “Yer tewreshke chidamliq” öylerning süpiti, tennerxi we ularning qattiq zerbige qanchilik berdashliq béreleydighanliqi toghriliq pikir bayan qildi.

Mutexessisler, xitay taratqulirining “Yer tewreshning derijisi éghir bolsimu, emma sélin'ghan öyler puxta, ademler shalang bolghachqa, éghir ölüm-yitim hadisiliri we bashqa ziyan-zexmetler bolmidi” dégen teshwiqatlirigha guman bilen qaraydighanliqini tekitlimekte. Chünki dunyaning bashqa jaylirida ilgiri yüz bergen oxshash derijidiki yer tewreshte nechche onlighan sheher weyran bolup, nurghun kishilerning ölüshi we yarilinishi körülgen idi. Igilishimizche, Uyghur rayonida yüz bergen bu qétimliq éghir yer tewreshning silkinish küchi hetta qoshna qirghizistan, qazaqistan we tibet rayonidimu roshen bilin'genliki, shu jaylardiki ahalilerning qattiq silkinishtin parakende bolghanliqi melum.

Ilgiri yaponiyede tebi'iy jughrapiye kespiy boyiche oqughan, hazir amérikada yashawatqan doktor muxter chong ependimu ziyaritimizni qobul qilip, bu qétim Uyghur rayonida yüz bergen éghir yer tewreshte kélip chiqqan apetning emeliyette xitay élan qilghan ehwallardin köp éghir ikenlikini ilgiri sürdi.

Amérika gé'ologiyelik tekshürüsh orginining bildürüshiche, tewresh küchi 7.1 Bal bolghan qattiq yer tewreshning keltürüp chiqiridighan éghir ziyan-zexmiti intayin yuqiri bolidiken. Halbuki, xitay hökümet taratqulirining bu qétimliq yer tewreshte héchqanche ziyan-zexmet körülmigenlikini tilgha élishi, bu sahediki mutexessislerning gumanini qozghimaqtiken. Doktor peyzulla zeydin ependi, yer tewreshning kélip chiqish amilliri, yer sharidiki yer tewresh belbaghliri hemde oxshimighan derijidiki yer tewreshning keltürüp chiqiridighan buzghunchiliqi heqqide tepsiliy melumat berdi.

“Tengritagh tori” ning xewiride körsilishiche, Uyghur rayonining her qaysi jayliridiki yéza-kentlerge sélin'ghan atalmish “Kapaletlik öy” lerning yéqinqi 13 yilda 50 qétimgha yéqin 5 bal yaki uningdin yuqiri bolghan buzghunchiliq xaraktérlik yer tewreshke, 20 qétimdin artuq qattiq qar-shiwirghan we kelkün apetlirige berdashliq bergenliki tilgha élin'ghan. Doktor muxter chong ependining tekitlishiche, bu qétimliq 7.1 Bal derijidiki éghir yer tewresh normalda nahayiti zor ziyan-zexmetlerni keltürüp chiqiridiken. Eger öy-imaretlerge ishlitilgen polat chiwiqlar zich we tom bolmisa, öylerning bundaq qattiq tewreshke berdashliq bérelishi qiyin iken.

Uyghur diyari himalaya-ottura déngiz yer tewresh belbéghida bolup, dunyada yer tewresh köp yüz béridighan rayonlarning biridur. Doktor peyzulla zeydin ependi yer tewresh derijisi we uninggha tesir körsitidighan amillargha asaslinip, Uyghur rayonining aqsu we qizilsu teweliride yüz bergen 7.1 Bal yer tewreshtin kélip chiqqan ölüm-yitim we ziyan-zexmetlerning emeliyette az bolmaydighanliqini otturigha qoydi.

Derweqe, xitay hökümet taratquliri gerche hazirgha qeder bu qétimliq yer tewresh tüpeylidin kélip chiqqan ölüm-yitim we ziyan-zexmetler heqqide xewer bermigen bolsimu, emma radiyomizning Uyghur diyaridiki neq meydan'gha qilghan téléfon ziyaretliri jeryanida bir qisim yataqliq mektep binalirining örülüp, oqughuchilarning jiddiy qutquzushta ikenliki ashkara bolmaqta. Jughrapiye we gé'ologiye sahesidiki mutexessislermu rayonlarda yüz bergen 7.1 Bal éghir yer tewreshte héchqandaq ziyan-zexmetning körülmesliki mumkin emes, dep qarimaqta.