Xitayning lagérlar bilen daril'étam qurushini mas qedemde kücheytishi némidin bésharet béridu?

Uyghur diyarida a'ilisidiki chonglar lagérlargha élip kétilgenliki seweblik tirik yétimgha ayliniwatqan balilar xitayning rayondiki yuqiri bésimliq siyasiti keltürüp chiqiriwatqan yene bir jiddiy mesilidur. Nöwette qaranchuqsiz qalghan bu balilarning da'iriler teripidin yétim-yésirlar parawanliq orunlirigha orunlashturuluwatqanliqi ilgiri sürülmekte. Da'iriler yene yéqindin buyan jenubtiki nahiye we yézilardimu daril'étamlarni jiddiy qurushqa bashlighan. Xitayning lagérlarni kéngeytip qurush bilen bir peytte yene daril'étamlarni qurushni kücheytkenlikige diqqet qilghan bezi közetküchiler buni xitayning lagérlarni uzun muddet dawam qilduridighanliqining yene bir béshariti dep mulahize qilmaqta.

Xitay da'irilirining Uyghur élidiki daril'étam qurush pilani heqqide “Xelq tori” ning 2016-yili 8-séntebir élan qilghan xewiride xitay da'irilirining jem'iy 69 yétim-yésirlar parawanliq orni, 39 daril'étam, 4 a'iliwi yétimlerni béqish merkizi we yene 26 yerde méyip balilarni béqish orunlirini qurushni pilan qilghanliqi ashkarilan'ghan idi. Xitayning terbiyelesh namida bir milyondin artuq Uyghurni lagérlargha qamighanliqi ilgiri sürülüwatqan bolsimu, bügünki künde bu siyasetning wasitilik qurbanigha ayliniwatqan qaranchuqsiz yétimgha aylan'ghan balilarning sani téxi namelum. Halbuki, da'irilerning Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubtiki nahiye-yézilarghimu yéqindin buyan daril'étamlarni qurushni kücheytkenlikidin jem'iyetning yétim balilarni orunlashturidighan mexsus orunlargha éhtiyajining kücheygenlikini körüwélish mumkin.

Buningdin bir qanche ay ilgirila qaranchuqsiz we himayisiz qalghan balilarning köpiyiwatqanliqi shundaqla ulargha mehelle komitétliri mes'ul bolup bezi mekteplerni waqitliq parawanliq ornigha aylandurghan bolsa, yene bezi balilarning daril'étamlargha apirip bériliwatqanliqi delillen'gen idi. Bu heqte ilgiri qeshqer chasa kocha mehelle komitéti xadimi a'ilisi boyiche lagérgha élip kétilgen balilargha hökümet da'iriliri mes'ul bolup daril'étamlargha orunlashturuwatqanliqini bildürgen idi.

Yéqindin buyan özining yurttiki ata-anisi we qérindashliridin tartip “Terbiyelesh” ke élip kétilgenlikidin xewer tapqan bolsimu, a'iliside ige-chaqisiz qalghan baliliridin xewer alalmay ularning aqiwitidin bekrek endishiliniwatqanliqini inkas qiliwatqan Uyghurlar barghanche köpeymekte.

Bu heqte bultur türkiyege kélip yashawatqan abduraxman hesen ependi özlirining bir yildin artuq xewirini alalmighan balilirining nedilikinimu bilelmey endishide ikenlikini bildürdi. U shundaqla da'irilerning emeliyette lagér qurushtin burunla yéza kentlerge daril'étamlarni qurushqa bashlighanliqi heqqide özi körgen-bilgenlirini éytip, xitayning bu siyasetlirining bir-birige baghlinishi barliqini, buning Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitishni meqset qilghanliqini bildürgen idi.

“Shinjang tereqqiyat we qurulush uchur tori” diki hökümet meblighi bilen élip bérilidighan chong tiptiki qurulush türlirige höddiger chaqirish élanliridin xitay da'irilirining 2017-yilidin kéyin Uyghur élining jenubtiki 3 wilayettiki yigirmidin artuq orun'gha yétim balilar parawanliq orni, daril'étamgha oxshash orunlarni quruwatqanliqi ashkarilandi. Mezkur tordin ashkarilan'ghan uchurlardin xitay hökümiti “12-Besh yilliq pilan” mezgilide mexsus daril'étam qurushqa jem'iy 370 milyon yüen mexsus tür meblighi ajratqanliqidek uchurlar abduraxman ependining qarashlirining asassiz emeslikini yorutmaqta.

Bir qanche ay ilgiriki igileshlirimiz dawamida xoten shehiridiki daril'étamda xizmet qilidighan bir ayal ata-anisi “Terbiyelesh” ke élip kétilgenliktin daril'étamlargha kelgen balilarning jiqliqidin kariwat yétishmey qéliwatqanliqini, bu jaylarning yashash, tamaq shara'itlirining intayin nacharliqini, hetta balilarni tamaqtinmu qisip bir heptide peqet bir kün göshlük tamaq berse, qalghan 6 künde balilarni peqet quruq showigürüch bilen béqiwatqanliqini ashkarilighan idi.

Merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanim bolsa yalghuz qéliwatqan balilar mesilisining emeliyette lagérgha élip kétilgenlerdinmu bekrek endishe qozghaydighan we jiddiy qarashqa tégishlik mesile ikenlikini ilgiri sürdi.

Zubeyre xanimning qarishiche, xitayning Uyghur ata-anilirini lagérlargha yighiwélish bilen teng ige chaqisiz qalghan Uyghur nareside balilirini yétimxanilargha yighip, ularni assimilyatsiye qilip tügitishke aldirawatqanliqi bir-birige baghlinishliq iken. Zübeyre xanim yene ige-chaqisiz qélip xitayning ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghur perzentlirige ige chiqish üchün Uyghur jama'itini bu heqte özi bilidighan uchurlarni xelq'araliq kishilik hoquq we balilarni qoghdash teshkilatlirigha yetküzüshke chaqiriq qildi.