Uyghur diyaridiki atalmish “Téxnik terbiyelesh merkezliri” ning “Yighiwélish lagérliri” ikenliki tekitlenmekte

Xitay hökümitining Uyghur élide “Yépiq terbiye lagérliri” ni berpa qilip, bir milyondin artuq kishini bu orunlargha solash arqiliq, 21-esirdiki eng éghir kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzüwatqanliqi xelq'arada  eyiblinip, bu xil“Yépiq terbiye lagérliri”ning Uyghur diyaridiki orunliri ashkariliniwatqan mezgilde,xitayning hökümet taratqulirida Uyghur aptonom rayonida yéqinqi birnechche yilda her qaysi wilayet -nahiyilerde “Yötkep ishqa orunlashturush boyiche kolléktip terbiyilesh”arqiliq zor bir türküm “Yuqiri maharetlik téxnik ishchilar terbiyeliniwatqan”liqi heqqidiki xewerler bérilishke bashlidi.

Xitayning tengritagh torining 19-iyul élan qilghan “ Shinjangda 35 orunda yuqiri maharetlik téxnik terbiyelesh merkezliri quruldi”serlewhilik xitayche xeweride, ilgiriki téxnik ishchilar mektepliri asasida yéngidin yene bir türküm téxnik terbiyelesh merkezliri qurulup, Uyghur aptonom rayoni teweside jem'iy 35 orunda “Téxnika terbiyelesh merkezliri”qurulghanliqi, 2017- yilning axirighiche pütkül aptonom rayon boyiche 545 ming yuqiri maharetlik téxnik ishchilar “ Terbiyelen'genliki”xewer qilindi.

Birnechche kündin buyan bu xil xewerler yene herqaysi wilayet we nahiyelerning hökümet tor béketliridimu bérilishke bashlighan bolup, aqsu axbarat torining 19-iyuldiki xewiride, 2018-yilning aldinqi yérimida peqet aqsu wilayitidinla 37 ming ademning türlük maharet boyiche terbiyelen'genliki xewer qilindi.

Chet'ellerdiki bir qisim tetqiqatchilar, Uyghur diyaridiki “Yépiq terbiyelesh lagérliri”heqqide shahitlar bergen melumatlargha asasen, xitay hökümitining Uyghur élide bir milyondin artuq ademni “Yépiq terbiye lagérlirigha solighanliqi”ni ilgiri sürüp, xitay hökümitining pütkül bir milletni qaytidin özgertip yasash qurulushi élip bériwatqanliqini bildürgen. Kishilik hoquq organliri we gherb démokratik hökümetliri buni,“ Uyghurlar üstidin yürgüzülüwatqan pütkül milletni jazalash siyasiti”dep qattiq tenqitlewatqan idi.

Kanadadiki qanun kespidiki tetqiqatchi oqughuchi, shown jang ependi , chet'ellerdiki Uyghur weziyiti tetqiqatchilirining “ Jaz lagérliri”heqqidiki tetqiqat doklatliri we Uyghur aptonom rayonluq hökümet da'irilirining özliri élan qilghan qurulush höddigerlik élanliri qatarliq köp xil menbelerge tayinip, da'irilerning Uyghur diyarida yéqinda kéngeytip qurghan “Qayta terbiyilesh merkezliri”namidiki jaz lagérlirining ornini éniqlap chiqqan.  U éniqlighan “ Jaz lagérliri”ning tarqilish orni heqqidiki melumatlar xelq'ara taratqularda élan qilin'ghandin kéyin jiddi munazire qozghighan idi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan shown jang ependining qarishiche , xitay taratqulirida élan qilin'ghan bu xil xewerler Uyghur rayonida qurulghan “ Qayta terbiyilesh”, “Téxnikiliq terbiyelesh”dégendek türlük namlar bilen atilip kéliwatqan “Jaza lagérliri”ning mewjutluqini xitay hökümet da'irilirining özining hökümet taratqulirida delillep bérishi déyishke bolidiken.

Shown jang mundaq dédi: “Yighiwélish lagérlirining heqiqi sanini hazirqi melumatlargha asasen istatéstika qilish tolimu tes. Emma biz éniqlan'ghan sün'iy hemrada tartilghan xeritilerde éniqlan'ghan körünüshlerge asasen peqetla yéngidin quruluwatqan we ilgiriki kespiy mektepler asasida özgertip qurulghan < yighiwélish lagérliri> déyishke bolidu.Chünki éniqlashlirimiz arqiliq shinjangdiki ilgiriki nurghunlighan kespiy téxnika mekteplirining özgertip qurulush élip bérilish arqiliq <yighiwélish lagérliri> qilip qurup chiqilghan dep perez qilish mumkin. Emma sün'i hemrada tartilghan xeritilerdin bu xil mekteplerdin zadi qaychiliq qismining lagérlargha özgertilgenlikige höküm chiqirish tes idi. Méningche bundaq ehwalda shahitlarning bayanliridin bashqa xitay hökümet taratqulirining xewerliri arqiliq delillesh tolimu muhim. Chünki xitay hökümet taratqulirida xewer qiliniwatqan Uyghurlargha qarita < kespiy terbiyilesh élip bériwatimiz, yötkep ishqa orunlashturduq> dégen xewerler, emeliyette ularning lagérlargha qamalghanlar heqqidiki gumanlarni yoqitishqa urunush üchün qolliniwatqan taktika dep qarash mumkin”.

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat ependimu ziyaritimizni qobul qilip öz qarashlirini ortaqilashti.

Élshat ependi, yéqindin buyan, Uyghur diyarida qurulghan atalmish “Terbiyilesh merkezliri”namidiki jaza lagérliri toghruluq shahitlarning bayanliri, xelq'ara taratqulardiki xewer-analizlar, tetqiqat maqaliliri we xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan pütkül millet boyiche basturush siyasitige qaritilghan küchlük eyibleshlerni neqil élip, xitay hökümet da'irilirining bu xil ehwalda öz siyasitini perdazlap körsitishke we diqqetni burash arqiliq xelq'aradin kéliwatqan türlük bésimlardin qutulushqa mejbur qéliwatqanliqini bildürdi.

Élshat hesen ependining qarishiche, xitay hökümet taratqulirida da'irilerning siyasitini aqlaydighan,perdazlaydighan bu xil xewerlerning köpiyishi emeliyette xelq'arada üzlüksiz qattiq tenqitke uchrawatqan, da'irilerning bir milyondin artuq Uyghur,qazaq qatarliq yerlik xelqni“Yépiq terbiye lagérliri”da qamiwélip,ulargha qarita natsislarche jaza qolliniwatqan ré'alliqning shuningdek bu xil “Jaza lagérliri”ning mewjutluqining xitay hökümet da'irilirining özliri teripidin étirap qilinishi déyish mumkin iken.