Йипәк йәңликтин туғулған ойлар

Хитай археологлар 2003-йили қезивелинған, шаман яки көчмән қәбилиниң муқәддәс адими дәп қаралған мумияни илгириләп тәтқиқ қилмақта. 2006-Йили 20-декабир, турпан.

Мәлум болғинидәк, йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмити уйғур елидики археологийә тәтқиқатиниң нишани “шинҗаң әзәлдин җуңгониң айрилмас бир қисми икәнлики” идийәсигә хизмәт қилиши лазим дәп җакарлиди. Шундин етибарән, хитай тәшвиқат васитилиридә арқа-арқидин “йеңи археологийәлик байқаш” лар елан қилинип кәлмәктә. Уйғур елидики археологийәлик байқашлардин 11 түр, 2021-йиллиқ хитай дөләтлик “10 чоң археологийәлик байқаш” нәтиҗилири қатариға киргүзүлгән.

Буларниң ичидә хитай даирилири нийә харабисидин тепилған бир қисим мәдәнийәт ядикарлиқлирини алаһидә тәшвиқ қилишқа күч чиқирип кәлмәктә. Мәсилән, “шәрқтин көтүрүлсә бәш юлтуз, җуңго елигә нәп йетәр” дегән хитайчә хәт кәштиләнгән кимхаб муһапизәт йәңлики, дөләтлик 1-дәриҗилик қоғдилидиған мәдәнийәт ядикарлиқи, шундақла чәтәлгә (чеградин) чиқирип көргәзмә қилиш мәни қилинидиған мәдәнийәт ядикарлиқлириниң бири дәп бекитилгән. Хитай һөкүмитиниң нийәдин тепилған бу мәдәнийәт ядикарлиқиға көпләп мәбләғ вә енергийә аҗратқанлиқи бизгә мәлум, һәтта йеқиндила мәркизий телевизийә истансисиниң 2023-йиллиқ чағанлиқ сәнәт кечиликидә, “шәрқтин көтүрүлсә бәш юлтуз, җуңго елигә нәп йетәр” темисида мәхсус уссуллуқ тиятир ишлинип көрситилгән.

Хитайдики нопузлуқ тор бәтлиридин бири болған “иҗтимаий пәнләр тори” да, шинҗаң университети тарих профессори хуаң җинчийәнниң “шәрқтин көтүрүлсә бәш юлтуз, җуңго елигә нәп йетәр вә хән сулалиси идеологийәсиниң ғәрбий районға тарқилиши” намлиқ мақалиси елан қилинған. Мақалидә, 1995-йили хитай-японийә бирләшмә қидирип тәкшүрүш әтритиниң башчилиқида, нийә харабисидин қезивелинған йипәк йәңлик вә униңға чүшүрүлгән хитайчә хәтләрниң мәниси һәққидә апторниң мулаһизилири оттуриға қоюлған. Һалбуки, әйни вақитта йәңлик һәққидә бүгүнкидәк кәң көләмдә тәшвиқат елип бармиған хитай һөкүмити аридин 20-30 йиллар өткәндин кейин, бу бир парчә йәңликни “бибаһа дөләт гөһири” дәп һәр йәрдә давраң салмақта. Ундақта хитайниң бу йәңликни “бибаһа гөһәр” дәп җар селишидики сәвәб немә?

Юқирида тилға елинған мақалидә баян қилинишичә, бу йәңлик оттура түзләңликтә ишләнгән, тарихи 2000 йилдин артуқ болуп, қәдимки дәврләрдә оқя атқанда биләкни муһапизәт қилиш үчүн қоллинилған. Йәңликкә сүрәтләр вә нәқишләр кәштиләнгәндин башқа йәнә, “五星出东方利中国” “шәрқтин көтүрүлсә бәш юлтуз, җуңго елигә нәп йетәр” дегән хитайчә хәтму чүшүрүлгән. Хитай апториниң чүшәндүришичә, бәш хил юлтузниң бирла вақитта көрүнүшидин ибарәт астрономийәлик һадисә, хитай тарихида һәрбий урушқа тәтбиқлинип анализ қилинаттикән. Бу сөзләр илгири “тарихнамә” вә “хәннамә” қатарлиқ язма материялларда орун алған болуп, ғәлибә вә яхшилиқниң бешарити икән.

Охшаш қәбридин йәнә охшаш тоқулма буюми қезивелинған болуп, бу икки парчә буюмдики хитайчә хәтләргә илгири тепилған парчилардики хәтләрни өзара қошуп оқуғанда мундақ мәзмун чиқидикән: 五星出东方，利中国，诛南羌，四夷服，单于降，与天无极 “шәрқтин көтүрүлсә бәш юлтуз, җуңго елигә нәп йетәр. Қирғин болди җәнубий чаң, явлар боюн егәр. Тәслим болар һонларму, башимиз көккә йетәр”. Аптор йәнә бу бир йүрүш сөзләргә асасән, әйни вақиттики дәвр арқа көрүнүши һәққидә мундақ қарашлирини оттуриға қойиду: “бу дәвр ‛хәннамә‚ дә хатириләнгән ғәрбий хән сулалиси дәвридики чаңлар қәбилиси билән болған урушни әкс әттүриду. Бу хәтләрниң тарихий қиммити юқири болуп, хән сулалиси әйни вақитта әтраптики һонлар, чаңлар қатарлиқ милләтләрниң һуҗумиға учрап турған, кейин җиддий урушқа һазирлинип, әтраптики қәбилиләрни бой сундурғанлиқидәк тарихий ғәлибигә испат болалайду”.

Хитай ахбарат васитилиридә билдүрүлүшичә, бу кимхаб йәңлик һазирға қәдәр уйғур райони тәвәсидә байқалған йил дәври әң бурун болған “җуңго” дегән хәт чүшүрүлгән мәдәнийәт ядикарлиқи һесаблинидикән. Хитай даирилири тәшвиқат васитилиридә, бу асарә-әтиқә йәңликиниң, ғәрбий юртниң әйни вақитта мәркизий һакимийәт тәрипидин идарә қилинидиғанлиқи, оттура түзләңлик билән ғәрбий районниң гирәлишип кәткән йеқин мунасивәттә болуп кәлгәнлики, шинҗаңниң әзәлдин көп милләтләр топлишип олтурақлашқан район икәнлики, шундақла “җуңго земининиң айрилмас бир қисми” икәнликини испатлашта чоң рол ойнайдиғанлиқидин ибарәт кона сәпсәтилирини йәнә тәкитләшкән.

Оттура түзләңликтә ишләнгән бу буюм қандақларчә тарим ойманлиқидики нийә харабисигә келип қалған? хитай хәвәр агентлиқиниң бу соалиға шинҗаң уйғур аптоном районлуқ музейниң башлиқи йү җийоң җаваб бәргән болуп, у: “йәңлик хән сулалиси дәвридә ғәрбий тутуқ мәһкимисигә биваситә қарашлиқ болған кичик шәһәр дөләтлиридин бири болған җиңҗө дөлитиниң( оғайбалиқ, нийә) ханиға совға қилинған болуши мумкин, хән сулалиси изчил түрдә ғәрбий диярдики бу кичик дөләтни һимайиси астиға елип кәлгән”, дәп өз пәризини оттуриға қойған. У йәнә бу йәңликниң әң муһим әһмийити “әйни вақиттики ғәрбий районниң җуңхуа ортақ кимликигә игә икәнликини испатлайду” дәп көрсәткән.

Хитай даирилири оттуриға қойған юқириқи көзқарашларниң тарихий чинлиққа уйғун болған-болмиғанлиқиға баһа бериш үчүн, илгири тарим вадисидин тепилған мәдәнийәт ядикарлиқлири һәққидә дуня илим саһәсидә етирапқа еришкән көзқарашларни оттуриға қойған бир қисим алимларниң тәтқиқат нәтиҗилири билән селиштуруп издинип беқишқа тоғра келиду.

Алди билән хитай даирилириниң мәзкур йәңликтики “җуңго” сөзини дөләт уқуми қатарида қоллиниши илмийлиққа вә тарихий пакитларға һөрмәт қилмиғанлиқ болуп һесаблиниду. Бу көзқараш уларниң “җуңго” дегән сөзини тутқа қилип туруп, тарим вадисиниң қәдимдила хитайға тәвә икәнликини көрситиш йошурун ғәризи үчүнла хизмәт қилиду халас.

“җуңго” дегән исимниң тарихта өз ичигә алған җуғрапийәлик, мәдәнийәт вә сиясий уқум мәсилиси үстидә тәтқиқатчиларму түрлүк қарашларға игә икән. Бу һәқтә хитай тәтқиқатчиларниң көзқарашлирини топлиған әхмәт мөмин тариминиң “тарихтики җуңго муһакимисигә нәзәр” намлиқ мақалисидә тәпсилий учур берилгән. Буларниң ичидә бирқәдәр қайил қиларлиқи хитайниң мәшһур тарихчиси җийән бозәнниң қаришидур. У, хитай падишаһлиқлириниң һөкүмранлиқ қилған даирисини “җуңгоға тәң дейиш намувапиқ” дәп қарайду. Түрлүк қарашларға асасланғанда, “җуңго” сөзи җу сулалиси дәвридин башлап қоллинилған, әмма у вақитта дәсләптә “пайтәхт” дегән мәнини билдүрүштин кейинчә оттура түзләңлик райони, йәни “оттуридики әл” дегән мәнини билдүридиған болған. Һәргизму пүткүл тарихий җәряндики земин территорийәси вә сиясий һөкүмранлиқ даирисини билдүридиған уқум, шундақла дөләт һакимийитиниң рәсмий нами болмиған, сүн җуңсән рәһбәрликидики җумһурийәт қурулғандин кейинла, “җуңго” дегән сөз андин дөләт уқуми мәнисини билдүридиған болған.

20-Әсирниң башлирида тарим вадисидики көнчи дәря бойиға җайлашқан қәбриғол қәдимий қәбристанлиқини байқаш, қезиш җәрянлириға қатнашқан шиветсийәлик археолог фолк беригман тарим вадисидин тепилған мәдәнийәт ядикарлиқлири һәққидә илгири чоңқур қатламлиқ тәтқиқатларни елип барған. У 1939-йили йезилған “шинҗаңдики археологийәлик тәтқиқат” намлиқ китабида, илгири тарим вадисидики қәдимий шәһәр харабилиридин оттура түзләңликтә ишләнгән йипәк буюмларниң әвришкилири тепилғанлиқи вә бу хил йипәк буюмларниң хитайларниң башқа әлләрниң ханлири яки бәглиригә совға қилиш үчүн қоллинилғанлиқи һәққидә мәлумат бәргән. Фолк беригман соғдиларниң йипәк содисида васитичи рол ойниши билән хитай йипәклириниң тарим вадисиға һәтта йирақтики рим империйәсигичә тарқалғанлиқини билдүриду.

Бу һәқтә издәнгән қәдимки хитай тарихи вә археологийәси профессори германийәлик армин зелбичкаму (Armin Selbitschka) “җуңгониң шималий қисмидин тепилған қиммәт баһалиқ дәпнә буюмлири вә везантийә тәңгилири намлиқ мақалисидә, нийәдин тепилған бу кимхаб йәңлик һәққидә илмий көзқарашлирини оттуриға қойған: аптор хән сулалиси вә униңдин кейинки хитай сулалилириниң йипәк ишләпчиқиришиниң өз дөлитидики еһтияҗни тәминләштин башқа йәнә, йипәкләрни уруш тохтитиш үчүн өзлириниң дүшмәнлири болған һонлар қатарлиқ бир қисим қәбилиләргә һәрбий төләм яки совға қилғанлиқиға аит пакитларни баян қилиду. Йәнә тарихта хитай ханлириниң дүшминигә йипәк совға қилиш һадисисиниң йәнә бир мәқсити, өз дүшмәнлирини бой сундуруштики бир юмшақ васитә икәнлики изаһланған.

Хитай сулалилириниң, җүмлидин таң сулалисиниң йипәкләрдин қандақ пайдиланғанлиқи һәққидә орхун абидилириғиму көлеикин қағанниң мундақ нәсиһәтлири оюлған: “тавғачларниң сөзи татлиқ, йепәклири юмшақ келәрмиш. Татлиқ сөзлири вә юмшақ йепәклири билән алдап, йирақтики кишиләрни өзигә йеқинлаштурар. Йеқинлишип орунлашқандин кейин яманлиқ вә питнә-пасат туғдурушқа башлар”.

Хән сулалиси дәвридики мәзкур нийә дөлитигә йипәк йәңлик совға қилиш һадисиси, хән сулалисиниң тарим ойманлиқиға җайлашқан бу кичик шәһәр дөлитини ят әл сүпитидә көрүп дипломатик мунасивәт орнатқанлиқи вә униң билән елим-берим алақилиридә болғанлиқидин дерәк бериду. Һалбуки, бу, хитай тарихчилири ейтқандәк хәнгә тәвә район болғанлиқи үчүн совғат қилинған әмәс.

Әмәлийәттә, хитай тәтқиқатчилири вә даирилири күчәп тәшвиқ қиливатқан “шәрқтин көтүрүлсә бәш юлтуз, җуңго елигә нәп йетәр” һекайисиниң илмий пакитлири йетәрсиз болуп, чүшәндүрүшләр пәқәтла хитайниң бүгүнки заман сиясий мәйданидин башқа нәрсә әмәс дегән хуласигә елип келиду.

Илгири нийә қәдимки шәһири әтрапида тәкшүрүштә болған һәмдә археологийәлик тепилмилар һәққидә тәтқиқат елип барған юқирида сими аталған явропалиқ алимларниң қалдурған мәлуматлириға асасән, бу җайдин тепилған қәдимки вәсиқиләр вә маддий буюмлар бу җайниң йипәк йолида тутқан орниниң интайин муһим икәнликини көрситип бериду. Оғайбалиқ, ниран яки нийә дәп аталған бу җай һиндистан, кушан вә һазирқи хитайниң хенән өлкисини мәркәз қилған хуаңхе дәрясиниң оттура-төвән еқини райони болған оттура түзләңликтики дөләтләр билән иқтисадий, сиясий вә иҗтимаий мәсилиләргә четилидиған түрлүк алақиләрдә болуп кәлгән. Лекин бу алақиләр һәргизму нийә дөлитиниң тарихта бу дөләтләрниң бойсундуруши яки башқуруши астида икәнликини билдүрмәйду.

Нийә харабисидин тепилған йипәк йәңлик һәққидики тәшвиқатлар вә изаһатлар хитай даирилириниң уйғурларниң әҗдадлири яшап кәлгән, хитайлар “ғәрбий дияр” дәп атиған маканларниң әзәлдин җуңго, йәни хитай сулалилириниң бир туташ башқурушида болғанлиқини мәркәз қилған. Буниңға вә башқа ядикарлиқларға бүгүнки “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини күчәйтиш” вә “шинҗаң әзәлдин җуңгониң бирқисми” сиясий тәшвиқати йөнилишидин муамилә қилинған болуп, һәргизму қаттиқ илмий өлчәм қоллинилмиған.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.