Йипәк йоли-йипәк бәлбағму яки сиртмақму?

Ши җинпиң

 Бу йил авғустниң 18-күни “тәңритағ тори” торида шуниңдин бир күн бурун башланған “2023-йиллиқ асия-явропа таварлири сода көргәзмиси” һәққидә бир парчә обзор елан қилинди. “суни көрмәй өтүк салғандәк” , 21-авғустқичә давамлишидиған бу көргәзминиң нәтиҗисини аллиқачан чиқирип болған бу обзорға “йипәк йоли ривайитини давамлаштуруп, ечиветиш сәһиписини яритайли” дәп мавзу қоюлған!

Шундақ, бу бир ривайәт. Әгәр ривайәт болмиса иди, ривайәтләрдики “мәликә вә 40 кенизәк”, “әли баба вә 40 қарақчи” һекайиси билән бу көргәзмигә қатнашқан “хитай вә 40 дөләт вәкиллири” ниң охшашлиқини қандақму чүшәндүргили болсун! ? 1300 ширкәт вәкиллириниң “ярдәм” яки “шинҗаңни мәдәнийәт арқилиқ озуқландуруш” шоарлириға ишинип, хитай һөкүмитигә чапан көтүрүшүп беришини қандақму изаһлиғили болиду? …

 “йипәк” әлмисақтин таритип шәрқ вә ғәрбтики инсанларни қизиқтуруп вә интилдүрүп кәлгән буюмдур. Йипәк рәхтигә өз нөвитидә йәнә қәдимки инсанларниң илаһий уқумлириму қошулуп, бир улуғвар мәдәнийәтниң, сода йолиниң, шундақла шәрқ-ғәрб алақилириниң символиға айланған. Бурунқиларниң дөләт һәм параванлиқниң символи дәп билидиған бу рәхттин тон кийишиму һәм тон кийдүрүшиму шу сәвәбтин болса керәк. “йипәк йоли” дегән бу сөзниң йеқинқи дәврләрдә асия вә явропа әллиридики кишиләрни өзигә шу қәдәр җәлп қилишиниң сәвәбиму шу болса керәк!

Дәл мушу сәвәбтин хитай һөкүмити йеқинқи йилларда “йеңи йипәк йоли” истратегийәсини оттуриға чиқирип, бүгүнки явро-асия чоң қуруқлуқидики әлләрни тарихтики “йипәк йоли” ниң сеһрий күчи билән өзигә тартишқа, “қәрз сиртмиқи” арқилиқ иқтисадий җәһәттин чәт әл мәблиғигә еһтияҗи болған дөләтләрни боғушқа, шундақла уларни һәр җәһәттин контрол қилишқа урунди.

Һалбуки, “йеңи йипәк йоли” ниң сиртмиқиға елинған көплигән әлләр бу сеһирлик йолда һечқанчә маңмастинла путлириниң қапарғанлиқини һес қилишти. Бикарлиқ вә әрзан берилгән маллар, кейинчә “заманивилаштуруш” вә “бирликтә бәһрилиниш” вәдилири билән тәминләнгән қәрзләрниң мөһләтлири аста-аста тошушқа башливиди, бәзи дөләтләр йәниму юқири өсүмлүк қәрз елиш билән вақтинчә “зәһәрни зәһәр билән давалап” бир мәһәл нәпәс еливелишқа мәҗбур болди. Бәзи дөләтләр сеһирлик “йипәк” нами билән башлинип, қәрз сиртмиқи билән давамлашқан бу һалакәтлик йолдин өзини чәткә алмақчи болди, әмма буниң үчүн еғир бәдәлләрни төләшкә қисталди. Улар хитайға тәләп қилған портлирини, дөләтниң образиға айланған санаәт ширкәтлирини, һәшәмәтлик көврүк-қаналлириниң киримини, һәтта пойиз йоллириниң юқири дәриҗилик техник мулазимәтлирини өткүзүп берип, “қәрз сиртмиқи” дин вақитлиқ қутулған болди. Бәзи тәрәққий тапқан дөләтләр нәччә йүзлигән, һәтта нәччә миңлиған санаәт вә мулазимәт ширкәтлирини хитай байлири сетивалғандин кейинла андин әқлигә келишти. Әмма у вақитта вәзийәтниң тәрәққияти аллиқачан улар алдирап-тенәп тизгинлийәләйдиған һаләттин чиққаниди. Шуниңдин кейинла улар уйқусидин чөчүп ойғинип, өзлирини бу күнгә қойған һелиқи “йипәк” сөзиниң әслидә немә мәна билдүридиғанлиқини билип баққуси, бу сөзниң тарқилишиға сәвәбчи болған германийәлик алим фердинанд фон ритхофен (Ferdinand von Richthofen) ниң “йипәк йоли” аталғусиға бәргән тәбирини қайта чүшинип баққуси кәлди.

 

RFA/Ablet

-1854-1853Йиллири америка уруш кемилириниң японийәгә йетип келиши, явропадики бир қисим күчлүк дөләтләрниң нәзәрини шәрққә йөткишигә сәвәбчи болди. Дуня вәзийитини диққәт билән көзитип турған күчлүк санаәт дөләтлиридин германийәму шәрқтики несивидин қуруқ қалмаслиқ үчүн, 1860-йили прусийә деңиз армийәсиниң әскәрлири вә һәр саһә кишилиридин тәшкилләнгән бир өмәкни шәрққә йолға салған. Дәсләп японийә, арқидин хитай вә кейинчә сиам билән сода тохтамлирини түзигән бу өмәк икки йилдин кейин германийәгә қайтип кәлгән. Дәл шу өмәкниң тәркибидә тәтқиқатчи вәзиписини үстигә алған 27 яшлиқ яш җуғрапийәшунас фердинанд фон ритхофенму бар иди.

Униңдин кейин бир нәччә йил американиң калифорнийә иштатида алтун издәш билән мәшғул болған фердинанд фон ритхофен тәтқиқат йөнилишини хитайға қаритип, 1866-йилидин 1872-йилиғичә йәнә 6 қетим хитайни зиярәт қилған. 1872-Йилидин башлап 5 йил ичидә бу сәпәр хатирилири үстидә тәтқиқат елип берип, нәтиҗилирини бәш қисимлиқ бир китабта йәкүнлигән.

Қизиқарлиқ йери йери, фердинанд фон ритхофен 1877-йили бонн университетиға пирофессорлуққа тәклип қилинғанда, бу йеңи хизмәт орнида бәргән тунҗи доклатини “оттура асия йипәк йоллири” дегән темида, йәни өзи һеч берип бақмиған бир йәр һәққидә сөзлигән. Бәлким униң бу темини таллишиға шу вақиттики шәрқий түркистанниң вәзийити сәвәбчи болған болуши мумкин. Бу дәл мәнчиң сулалисиниң ишғалчи әскәрлири зо зуңтаңниң йол башлиши билән шәрқий түркистанға бастуруп киргән вә яқупбәгниң корлада қәсткә учрап аләмдин өткән бир мәзгил иди. явропалиқларни қизиқтурған йәнә бир муһим вәқә, ғәрбий түркистанға ичкириләп киргән русийәниң таҗавузчилиқ сәпириниң нәгә берип тохтайдиғанлиқи иди. Униңдин башқа 1864-йили уйғур дияриниң шималида қурулған или султанлиқиниң 1871-йили руслар тәрипидин мунқәрз қилинғанлиқи вә русийәниң илини бесивалғанлиқиму ритхофенниң алаһидә диққитини қозғиған, шундақла униң тунҗи доклатиға мушундақ бир темини таллишиға сәвәб болған болуши мумкин.

Шуни әскәртмәй өтәлмәймизки, көп қисим кишиләр ойлиғандәк, ритхофен “йипәк йоли” аталғусини қолланған тунҗи илим адими әмәс. Бу аталғуниң униңдин хели бурунла йәнә бир җуғрапийәшунас карл риттер тәрипидин тунҗи қетим қоллинилғанлиқи мәлум. Карл риттер (Carl Ritter) 1838-йили нәшр қилған “җуғрапийә” намлиқ төт қисимлиқ китабида бу аталғуни тунҗи қетим тилға алған. Әмма ритхофен йәнила бу сөзгә тәпсилий ениқлима бәргән вә кәң қоллинилишида муһим рол ойниған киши һесаблиниду.

Ритхофенниң доклади шу йилила җуғрапийә илмий җәмийитиниң журнилида бесилған. Әмма мәзкур аталғу таки униң оқуғучиси свен һедин 1936-йили “йипәк йоли” темисидики китабини нәшр қилғанға қәдәр анчә кәң тарқилипму кәтмигән. Свен һедин сиясий кимлики вә уйғур земинида елип барған археологийәлик тәтқиқатлирида қолға кәлтүргән нәтиҗилири билән шу вақитниң әң мәшһур шәхсигә айланғанлиқи вә китаблириниң бәзилири қисқа вақит ичидә 17 қетим бесилғанлиқи мәлум. Униң явропаниң тонулған тәтқиқат мәркәзлиридә вә университетлирида “йипәк йоли” темисида бәргән доклатлири тәсәввур қилғусиз дәриҗидә алқишқа еришкән. Болупму униң 1936-йили берлин язлиқ олимпик мусабиқисиниң “шәрәп меһмини” болуп қатнишип, бу чоң мурасимниң ечилиш нутуқини сөзлиши, уни устази ритхофендинму мәшһур қиливәткән. Свен һединниң нутуқлири вә китаблири арқилиқ, униң устази ритхофенниң “йипәк йоли” сөзигә бәргән тәбиридики “йипәкни әң дәсләп хитай иҗад қилған вә яйған. Йипәкниң қәдими йәткән йәрләрниң һәммиси хитай мәдәнийитиниң тәсиригә учриған җайлардур” дегән баянлар истемалдин қалған. Шуниңдин буян “йипәк йоли” тәклимакан қумлуқи вә униң әтрапидики бостанлиқлардин тепилған мәдәнийәт байлиқлири билән зич бағланған бир аталғуға айланған. Свен һединниң тәсиридин башқа йәнә дуняниң күчлүк вә мәдәнийәтлик дөләтлиригә елип кетилип көргәзмиләргә қоюлған вә көргүчиләрни һәйран қалдурған уйғур дияриниң мәдәнийәт мираслириму бу аталғуниң омумлишишида тәсвирлигүсиз муһим рол ойниған.

Ритхофенниң доклатида “йипәк” ни мәркәз қилған бир йеңи нәзәрийәни изаһлап беришкә тиришқанлиқиму раст. Һәтта ғәрб билән шәрқ арисида сода вә алмаштуруш мунасивәтлиридә муһим рол ойниғанлиқини чүшәндүрүш үчүн өзи билидиған барлиқ китабларға мураҗиәт қилғанлиқиму ениқ. Әмма униң “йипәк йоли” һәққидә язғанлириниң һәммиси пүтүнләй тоғра әмәс иди!

Ритхофен “йипәк йоли” һәққидики мәзкур мақалисини йезип узақ өтмәстин явропалиқ експедитсийәчиләр хитай нәзәридә “барса кәлмәс чөл” дәп қаралған тәклимаканниң һәр бир бурҗәклиридин, қомул, турпан, куча, қарашәһәр, маралбеши вә хотән бостанлиқлиридин, миң йилларчә кишиләрниң айиғи тәгмигән тәклимакан барханлиридин, җүмлидин “үсти очуқ бир музей” дәп тәрипләнгән уйғур дияриниң һәммила йеридин дуняни һаң-таң қалдурған қәдимки мәдәнийәт байлиқлири тепилишқа башлиған иди. Әгәрдә ритхофен бу бибаһа мәдәнийәт байлиқлирини көрәлигән болса иди, у шу доклатини мушундақ бир мавзуда язармиди, дегән соал туғулиду, әлвәттә.

 Ритхофен гәрчә бир нәччә йил хитайда яшиған болсиму, лекин униң хатирилиридин униң хитайчиға анчә қизиқмиғанлиқи һәтта өгәнмигәнлики мәлум. Шуңа у доклатини пүтүнләй хитайчидин тәрҗимә қилинған чәклик әсәрләргә вә шундақ әсәрләрни асас қилип йезилған мақалиләргә тайинип тәйярлашқа мәҗбур болған. У хитай тарихчилириниң әзәлдин уйғур дияриниң әсли игилиригә дүшмән көзи билән қарап, уларни “мәдәнийәтсиз” вә “явайи” көрситип, өзлириниң қилған-әткәнлиригә һәмдә “тухумдин түк үндүрүп” язғанлириға ишинипму қалғанлиқи ениқ иди.

Дәрвәқә, тунҗи қетим ритхофен тәрипидин тилға елинғанлиқи вә тәбир берилгәнлики илгири сүрүлгән, кейинчә уйғур дияриниң аләмшумул мәдәнийәт байлиқлири билән гирәлишип кәткән тарихтики “йипәк йоли” аллиқачан бир ривайәткә айланди. Униң орниға бүгүн пәйда болған “йеңи йипәк йоли” , дуняда бирла хитайниң тәсирини яйидиған, хитайниң мәдәнийитини таңидиған, хитайниң “қәрз сиртмиқи” ни реаллаштуридиған сиясий истратегийәниң символиға айланди. Һавадин, судин вә қуруқлуқтин ямрап дуняниң һәммила йеригә кетиватқан хитай сода карванлири қәдими йәткәнлики йәрдикиләрниң әркинликини, иқтисадини вә мәдәнийитини монопол қилишқа башлиди. Вақитлиқ пайдидин әс-һошини йоқатқан, қайси вә қандақ кишиләрниң қуллуқ искәнҗисигә муптила болуватқанлиқини билмигән вә һәтта өзигә йеқинлап келиватқан хейим-хәтәрләрни сәзмигән “чәт әллик карванлар” ниң тәқдири кәлгүсидә кимниң қолида болиду? хитай тарихида хитайниң “йипәктәк юмшақ” сөзләргә алданған милләтләрниң ақивәтлири қандақ болған?

Хитайниң “тәңритағ тори” да елан қилинған хитай рәиси ши җинпиңниң 2013-йили “йипәк йоли иқтисад бәлбеғи пилани” ни тунҗи қетим тонуштурғинида ейтқан мундақ сөзлири әслитилгән: “тарихни әслигинимдә, худди тағлар арисида яңриған колдурма авазини аңлиғандәк болдум, бипаян қумлуқта көтүрүлгән чаң-тозанларни көргәндәк болдум” . Худди орхун мәңгү ташлирида дейилгинидәк, хитайниң “йипәктәк юмшақ сөзлири” гә ишәнгән уйғурларниң ақивити зади немә болди? милйонлиған бигунаһ кишиләр немә үчүн лагерларға вә түрмиләргә қамалди? тағлар арисида яңриған колдурма авазлири хитай рәисиниң қулақлирини гас, тәклимакандин көтүрүлгән чаң-тозанлар униң көзлирини кор қилип қойдиму? хитай өлкилиригә қош линийәлик туруба йоли билән еқиватқан уйғур дияриниң нефит вә газлириниң, пилансиз ечилип ичкиригә йөткәп кетиливатқан йәр асти байлиқлириниң һесабиға немә бериливатиду? булаңчилиқ билән тиҗарәт арисида зади немә пәрқләр бар? “алмаштуруш вә һәмкарлишиш” мунасивитидә тәң баравәрлик вә адаләтниң немә роли болуватиду?

Тарихта хитай җаң чйәндин “хән мәликиси” ни уйсунларға “келин” қилип әвәтип, улар билән һонларға бирликтә қарши турушини тәләп қилған болса; бүгүн коммунист хитай “қәрз сиртмиқи” ни юмшақ йипәккә орап, “бир бәлбағ бир йол” бойидики әлләргә сунуватиду. Уларниң бу бәлбағдики меһманлириниң билигә бағлиған “бәлбағ” лири аста-аста юқири көтүрүлүп, “сиртмақ” қа айлиниватиду. Хитай яйған бу узун йипәк бәлбағниң сиртмиқиға илинип үрүмчидики “көргәзмә” гә қәдәм тәшрип қилғанларниң, шундақла өз дөлитидә туруп хитайниң “йипәктәк юмшақ” сөзлиридин үмид күтүватқанларниң һалиға вай!

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.