Yipek yoli-yipek belbaghmu yaki sirtmaqmu?

Shi jinping

 Bu yil awghustning 18-küni “Tengritagh tori” torida shuningdin bir kün burun bashlan'ghan “2023-Yilliq asiya-yawropa tawarliri soda körgezmisi” heqqide bir parche obzor élan qilindi. “Suni körmey ötük salghandek” , 21-awghustqiche dawamlishidighan bu körgezmining netijisini alliqachan chiqirip bolghan bu obzorgha “Yipek yoli riwayitini dawamlashturup, échiwétish sehipisini yaritayli” dep mawzu qoyulghan!

Shundaq, bu bir riwayet. Eger riwayet bolmisa idi, riwayetlerdiki “Melike we 40 kénizek”, “Eli baba we 40 qaraqchi” hékayisi bilen bu körgezmige qatnashqan “Xitay we 40 dölet wekilliri” ning oxshashliqini qandaqmu chüshendürgili bolsun! ? 1300 shirket wekillirining “Yardem” yaki “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” sho'arlirigha ishinip, xitay hökümitige chapan kötürüshüp bérishini qandaqmu izahlighili bolidu? …

 “Yipek” elmisaqtin taritip sherq we gherbtiki insanlarni qiziqturup we intildürüp kelgen buyumdur. Yipek rextige öz nöwitide yene qedimki insanlarning ilahiy uqumlirimu qoshulup, bir ulughwar medeniyetning, soda yolining, shundaqla sherq-gherb alaqilirining simwoligha aylan'ghan. Burunqilarning dölet hem parawanliqning simwoli dep bilidighan bu rexttin ton kiyishimu hem ton kiydürüshimu shu sewebtin bolsa kérek. “Yipek yoli” dégen bu sözning yéqinqi dewrlerde asiya we yawropa elliridiki kishilerni özige shu qeder jelp qilishining sewebimu shu bolsa kérek!

Del mushu sewebtin xitay hökümiti yéqinqi yillarda “Yéngi yipek yoli” istratégiyesini otturigha chiqirip, bügünki yawro-asiya chong quruqluqidiki ellerni tarixtiki “Yipek yoli” ning séhriy küchi bilen özige tartishqa, “Qerz sirtmiqi” arqiliq iqtisadiy jehettin chet el meblighige éhtiyaji bolghan döletlerni boghushqa, shundaqla ularni her jehettin kontrol qilishqa urundi.

Halbuki, “Yéngi yipek yoli” ning sirtmiqigha élin'ghan köpligen eller bu séhirlik yolda héchqanche mangmastinla putlirining qaparghanliqini hés qilishti. Bikarliq we erzan bérilgen mallar, kéyinche “Zamaniwilashturush” we “Birlikte behrilinish” wediliri bilen teminlen'gen qerzlerning möhletliri asta-asta toshushqa bashliwidi, bezi döletler yenimu yuqiri ösümlük qerz élish bilen waqtinche “Zeherni zeher bilen dawalap” bir mehel nepes éliwélishqa mejbur boldi. Bezi döletler séhirlik “Yipek” nami bilen bashlinip, qerz sirtmiqi bilen dawamlashqan bu halaketlik yoldin özini chetke almaqchi boldi, emma buning üchün éghir bedellerni töleshke qistaldi. Ular xitaygha telep qilghan portlirini, döletning obrazigha aylan'ghan sana'et shirketlirini, heshemetlik köwrük-qanallirining kirimini, hetta poyiz yollirining yuqiri derijilik téxnik mulazimetlirini ötküzüp bérip, “Qerz sirtmiqi” din waqitliq qutulghan boldi. Bezi tereqqiy tapqan döletler nechche yüzligen, hetta nechche minglighan sana'et we mulazimet shirketlirini xitay bayliri sétiwalghandin kéyinla andin eqlige kélishti. Emma u waqitta weziyetning tereqqiyati alliqachan ular aldirap-ténep tizginliyeleydighan halettin chiqqanidi. Shuningdin kéyinla ular uyqusidin chöchüp oyghinip, özlirini bu kün'ge qoyghan héliqi “Yipek” sözining eslide néme mena bildüridighanliqini bilip baqqusi, bu sözning tarqilishigha sewebchi bolghan gérmaniyelik alim férdinand fon ritxofén (Ferdinand von Richthofen) ning “Yipek yoli” atalghusigha bergen tebirini qayta chüshinip baqqusi keldi.

 

RFA/Ablet

-1854-1853Yilliri amérika urush kémilirining yaponiyege yétip kélishi, yawropadiki bir qisim küchlük döletlerning nezerini sherqqe yötkishige sewebchi boldi. Dunya weziyitini diqqet bilen közitip turghan küchlük sana'et döletliridin gérmaniyemu sherqtiki nésiwidin quruq qalmasliq üchün, 1860-yili prusiye déngiz armiyesining eskerliri we her sahe kishiliridin teshkillen'gen bir ömekni sherqqe yolgha salghan. Deslep yaponiye, arqidin xitay we kéyinche si'am bilen soda toxtamlirini tüzigen bu ömek ikki yildin kéyin gérmaniyege qaytip kelgen. Del shu ömekning terkibide tetqiqatchi wezipisini üstige alghan 27 yashliq yash jughrapiyeshunas férdinand fon ritxofénmu bar idi.

Uningdin kéyin bir nechche yil amérikaning kaliforniye ishtatida altun izdesh bilen meshghul bolghan férdinand fon ritxofén tetqiqat yönilishini xitaygha qaritip, 1866-yilidin 1872-yilighiche yene 6 qétim xitayni ziyaret qilghan. 1872-Yilidin bashlap 5 yil ichide bu seper xatiriliri üstide tetqiqat élip bérip, netijilirini besh qisimliq bir kitabta yekünligen.

Qiziqarliq yéri yéri, férdinand fon ritxofén 1877-yili bonn uniwérsitétigha piroféssorluqqa teklip qilin'ghanda, bu yéngi xizmet ornida bergen tunji doklatini “Ottura asiya yipek yolliri” dégen témida, yeni özi héch bérip baqmighan bir yer heqqide sözligen. Belkim uning bu témini tallishigha shu waqittiki sherqiy türkistanning weziyiti sewebchi bolghan bolushi mumkin. Bu del menching sulalisining ishghalchi eskerliri zo zungtangning yol bashlishi bilen sherqiy türkistan'gha basturup kirgen we yaqupbegning korlada qestke uchrap alemdin ötken bir mezgil idi. Yawropaliqlarni qiziqturghan yene bir muhim weqe, gherbiy türkistan'gha ichkirilep kirgen rusiyening tajawuzchiliq sepirining nege bérip toxtaydighanliqi idi. Uningdin bashqa 1864-yili Uyghur diyarining shimalida qurulghan ili sultanliqining 1871-yili ruslar teripidin munqerz qilin'ghanliqi we rusiyening ilini bésiwalghanliqimu ritxofénning alahide diqqitini qozghighan, shundaqla uning tunji doklatigha mushundaq bir témini tallishigha seweb bolghan bolushi mumkin.

Shuni eskertmey ötelmeymizki, köp qisim kishiler oylighandek, ritxofén “Yipek yoli” atalghusini qollan'ghan tunji ilim adimi emes. Bu atalghuning uningdin xéli burunla yene bir jughrapiyeshunas karl rittér teripidin tunji qétim qollinilghanliqi melum. Karl rittér (Carl Ritter) 1838-yili neshr qilghan “Jughrapiye” namliq töt qisimliq kitabida bu atalghuni tunji qétim tilgha alghan. Emma ritxofén yenila bu sözge tepsiliy éniqlima bergen we keng qollinilishida muhim rol oynighan kishi hésablinidu.

Ritxofénning dokladi shu yilila jughrapiye ilmiy jem'iyitining zhurnilida bésilghan. Emma mezkur atalghu taki uning oqughuchisi swén hédin 1936-yili “Yipek yoli” témisidiki kitabini neshr qilghan'gha qeder anche keng tarqilipmu ketmigen. Swén hédin siyasiy kimliki we Uyghur zéminida élip barghan arxé'ologiyelik tetqiqatlirida qolgha keltürgen netijiliri bilen shu waqitning eng meshhur shexsige aylan'ghanliqi we kitablirining beziliri qisqa waqit ichide 17 qétim bésilghanliqi melum. Uning yawropaning tonulghan tetqiqat merkezliride we uniwérsitétlirida “Yipek yoli” témisida bergen doklatliri tesewwur qilghusiz derijide alqishqa érishken. Bolupmu uning 1936-yili bérlin yazliq olimpik musabiqisining “Sherep méhmini” bolup qatniship, bu chong murasimning échilish nutuqini sözlishi, uni ustazi ritxoféndinmu meshhur qiliwetken. Swén hédinning nutuqliri we kitabliri arqiliq, uning ustazi ritxofénning “Yipek yoli” sözige bergen tebiridiki “Yipekni eng deslep xitay ijad qilghan we yayghan. Yipekning qedimi yetken yerlerning hemmisi xitay medeniyitining tesirige uchrighan jaylardur” dégen bayanlar istémaldin qalghan. Shuningdin buyan “Yipek yoli” teklimakan qumluqi we uning etrapidiki bostanliqlardin tépilghan medeniyet bayliqliri bilen zich baghlan'ghan bir atalghugha aylan'ghan. Swén hédinning tesiridin bashqa yene dunyaning küchlük we medeniyetlik döletlirige élip kétilip körgezmilerge qoyulghan we körgüchilerni heyran qaldurghan Uyghur diyarining medeniyet miraslirimu bu atalghuning omumlishishida teswirligüsiz muhim rol oynighan.

Ritxofénning doklatida “Yipek” ni merkez qilghan bir yéngi nezeriyeni izahlap bérishke tirishqanliqimu rast. Hetta gherb bilen sherq arisida soda we almashturush munasiwetliride muhim rol oynighanliqini chüshendürüsh üchün özi bilidighan barliq kitablargha muraji'et qilghanliqimu éniq. Emma uning “Yipek yoli” heqqide yazghanlirining hemmisi pütünley toghra emes idi!

Ritxofén “Yipek yoli” heqqidiki mezkur maqalisini yézip uzaq ötmestin yawropaliq ékspéditsiyechiler xitay nezeride “Barsa kelmes chöl” dep qaralghan teklimakanning her bir burjekliridin, qomul, turpan, kucha, qarasheher, maralbéshi we xoten bostanliqliridin, ming yillarche kishilerning ayighi tegmigen teklimakan barxanliridin, jümlidin “Üsti ochuq bir muzéy” dep teriplen'gen Uyghur diyarining hemmila yéridin dunyani hang-tang qaldurghan qedimki medeniyet bayliqliri tépilishqa bashlighan idi. Egerde ritxofén bu bibaha medeniyet bayliqlirini köreligen bolsa idi, u shu doklatini mushundaq bir mawzuda yazarmidi, dégen so'al tughulidu, elwette.

 Ritxofén gerche bir nechche yil xitayda yashighan bolsimu, lékin uning xatiriliridin uning xitaychigha anche qiziqmighanliqi hetta ögenmigenliki melum. Shunga u doklatini pütünley xitaychidin terjime qilin'ghan cheklik eserlerge we shundaq eserlerni asas qilip yézilghan maqalilerge tayinip teyyarlashqa mejbur bolghan. U xitay tarixchilirining ezeldin Uyghur diyarining esli igilirige düshmen közi bilen qarap, ularni “Medeniyetsiz” we “Yawayi” körsitip, özlirining qilghan-etkenlirige hemde “Tuxumdin tük ündürüp” yazghanlirigha ishinipmu qalghanliqi éniq idi.

Derweqe, tunji qétim ritxofén teripidin tilgha élin'ghanliqi we tebir bérilgenliki ilgiri sürülgen, kéyinche Uyghur diyarining alemshumul medeniyet bayliqliri bilen gireliship ketken tarixtiki “Yipek yoli” alliqachan bir riwayetke aylandi. Uning ornigha bügün peyda bolghan “Yéngi yipek yoli” , dunyada birla xitayning tesirini yayidighan, xitayning medeniyitini tangidighan, xitayning “Qerz sirtmiqi” ni ré'allashturidighan siyasiy istratégiyening simwoligha aylandi. Hawadin, sudin we quruqluqtin yamrap dunyaning hemmila yérige kétiwatqan xitay soda karwanliri qedimi yetkenliki yerdikilerning erkinlikini, iqtisadini we medeniyitini monopol qilishqa bashlidi. Waqitliq paydidin es-hoshini yoqatqan, qaysi we qandaq kishilerning qulluq iskenjisige muptila boluwatqanliqini bilmigen we hetta özige yéqinlap kéliwatqan xéyim-xeterlerni sezmigen “Chet ellik karwanlar” ning teqdiri kelgüside kimning qolida bolidu? xitay tarixida xitayning “Yipektek yumshaq” sözlerge aldan'ghan milletlerning aqiwetliri qandaq bolghan?

Xitayning “Tengritagh tori” da élan qilin'ghan xitay re'isi shi jinpingning 2013-yili “Yipek yoli iqtisad belbéghi pilani” ni tunji qétim tonushturghinida éytqan mundaq sözliri eslitilgen: “Tarixni esliginimde, xuddi taghlar arisida yangrighan koldurma awazini anglighandek boldum, bipayan qumluqta kötürülgen chang-tozanlarni körgendek boldum” . Xuddi orxun menggü tashlirida déyilginidek, xitayning “Yipektek yumshaq sözliri” ge ishen'gen Uyghurlarning aqiwiti zadi néme boldi? milyonlighan bigunah kishiler néme üchün lagérlargha we türmilerge qamaldi? taghlar arisida yangrighan koldurma awazliri xitay re'isining qulaqlirini gas, teklimakandin kötürülgen chang-tozanlar uning közlirini kor qilip qoydimu? xitay ölkilirige qosh liniyelik turuba yoli bilen éqiwatqan Uyghur diyarining néfit we gazlirining, pilansiz échilip ichkirige yötkep kétiliwatqan yer asti bayliqlirining hésabigha néme bériliwatidu? bulangchiliq bilen tijaret arisida zadi néme perqler bar? “Almashturush we hemkarlishish” munasiwitide teng barawerlik we adaletning néme roli boluwatidu?

Tarixta xitay jang chyendin “Xen melikisi” ni uysunlargha “Kélin” qilip ewetip, ular bilen honlargha birlikte qarshi turushini telep qilghan bolsa؛ bügün kommunist xitay “Qerz sirtmiqi” ni yumshaq yipekke orap, “Bir belbagh bir yol” boyidiki ellerge sunuwatidu. Ularning bu belbaghdiki méhmanlirining bilige baghlighan “Belbagh” liri asta-asta yuqiri kötürülüp, “Sirtmaq” qa ayliniwatidu. Xitay yayghan bu uzun yipek belbaghning sirtmiqigha ilinip ürümchidiki “Körgezme” ge qedem teshrip qilghanlarning, shundaqla öz dölitide turup xitayning “Yipektek yumshaq” sözliridin ümid kütüwatqanlarning haligha way!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.