б д т җәнвә доклати елан қилинип узун өтмәйла, уйғур диярида юқум қамаллири сәвәблик уйғурларниң кәң көләмлик ачарчилиққа дуч келиватқанлиқи оттуриға чиқти. болупму чидаш мумкин болмиған еғир ачарчилиқ вә түрлүк қийинчилиқлар түпәйли уйғурлар һөкүмәтниң иҗтимаий алақә вастилириға қойған қаттиқ чәклимилиригә қаримай, имканийитиниң баричә авазини чиқиришқа башлиди.
әслидә бу йил авғустниң башлирида хитай һөкүмити уйғур дияридики юқум әһвали байқалған җайларни вақитлиқ қамал қилидиғанлиқини җакарлиған болсиму, әмма вақитлиқ қамал бир айдин артуқ давам қилған. ачарчилиқ уйғурларниң турмушиға еғир қолайсизлиқларни елип келиш билән биргә бир қисим өлүм-йетим һадисилиригиму сәвәб болған. тик-ток, үндидар вә вийбо қатарлиқ хитай тәшвиқат вастилиридин тарқалған учурларға қариғанда, болупму юқум әһвали еғир болған ғулҗа шәһиридә ачарчилиқ мәсилиси техиму еғир болған. һәтта бир қисим уйғурларниң еғир қамал түзүми астидики ачарчилиқ, кесәллик вә өлүм-йитимларниң көпийиштәк еғир һадисиләргә чидимай, кочиларға чиқишқа мәҗбур болған вә бу сәвәблик хитай даирилири тәрипидин юқум түзүмигә хилаплиқ қилған дәп қарилип тутқун қилинған.
қарайдиған болсақ, 8-айниң 12-күни уйғур аптоном районида "йоқири юқум райони" қилип бекитилгән 150районниң сани 9-сентәбиргә кәлгәндә, аран 147 гә чүшүрүлгәнлики, ғулҗа, үрүмчи, корла қатарлиқ җайлардин башқа йәрләрдә "юқумни нөлгә чүшүрүш" ниң әмәлгә ашурулғанлиқи хәвәр қилинған. 9-сентәбир или областлиқ хәлқ һөкүмити тәшвиқат ишханиси ачқан юқум һәққидики ахбарат елан қилиш йиғинида ғулҗадики төвән юқум һалитидики 74 кәнттә қамал сиясәтлири бикар қилинғанлиқини елан қилиш билән биргә, оттура вә юқири юқум һалитидики районларда йолға қоюлидиған тәдбирләрниму елан қилған. мәсилән, хитай һөкүмитиниң "юқумниң алдини елиш усули (тоққузинчи )" бойичә, түргә айрип, юқум нисбитиниң юқири, оттура вә төвән дәриҗиси бойичә юқум тәдбирлири бикар қилиш хизмәтлирини елип баридиғанлиқини, әмма юқири юқум районидикиләргә "өйдин сиртқа чиқмаслиқ, мулазимәтни өйигә йәткүзүп бериш", оттура юқум районлирида "райондин атлимаслиқ, карта билән сиртқа чиқиш", төвән юқум районида болса "топлишиштин сақлиниш, өзигә өзи мәсул болуш" тәдбирлирини йүргүзидиғанлиқини билдүргән. даириләр йәнә 10 күнгичә юқум әһвали көрүлмигән төвән юқум районлирида қамални бикар қилишқа болидиғанлиқи елан қилиш билән биргә, оттура вә юқири юқум районлири дәп аталған уйғурлар зич олтурақлашқан районлардики қамални бикар қилишқа яки қамал дәриҗисини йениклитиш тәдбирлиригә алақидар һечқандақ учур бәрмигән.
дәрвәқә, хитай даирилири уйғур дияри, җүмлидин ғулҗадики юқум қамаллириниң қачан ахирлишидиғанлиқи һәққидә һечқандақ ипадә билдүргини йоқ. демәк, пүтүн дуня хәлқи "юқумға қарши күрәш қилиш" тин ваз кечип, "юқум билән биргә яшаш" ни таллиған, кишиләр нормал һаятини башлап кәткән, һәтта хитай өлкилиридиму юқум қамаллири бир қәдәр бошиған бир мәзгилдә, уйғур диярида юқум қамаллири йәнила әң ашқун шәкилдә давам қилидиғанлиқи шәксиз!
ундақта, уйғур елидики бу қәдәр еғир ақивәтләргә сәвәб болған "юқумни нөлгә чүшүрүш" сияситиниң мәқсити зади немә? кишиләрниң һаятини қоғдашму яки җәмийәтни контрол қилишму?
бу йил 12-авғустта ғулҗа шәһири юқум сәвәблик қамал қилинғандин кейин, 22-авғустта или областлиқ партикомниң секритари пу шөмей юқумниң алдини елиш һәққидә тор йиғини ачқан. у йиғинда уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң юқумни қаттиқ контрол қилиш һәққидики йолйоруқиға асасән юқумниң алдини елишта юқумниң алдини елиш хизмәтлиригә рәһбәрлик қилиш бөлүминиң "ғулҗа ғәлибә қилса, или области ғәлибә қилған болиду, или области ғәлибә қилса, пүтүн шинҗаң ғәлибә қилған болиду" дегән сөзиниң мәнисини чүшинип, әһмийитини чоңқур тонуп йетишни, хәтәрлик кишиләрни бирни қоймай тартип чиқириш вә тазилаш керәкликини алаһидә тәкитлигән. "тәңритағ торин" иң бу йил 20-авғусттики бир хәвиридиму, или областиниң юқум башланғандин буян асасий қатламда юқумниң алдини елишта биңтуән билән һәмкарлишип, юқумни һәрбир шәхсләргичә қаттиқ контрол қилғанлиқи хәвәр қилинғаниди.
дәрвәқә, ғулҗада юқумни йоқитиш ғәлибиси, пүтүн уйғур дияриниң ғәлибиси болидиғанлиқидәк бүйүк чақириқларниң кәйнидә һәқиқәтән юқумни тизгинләп, хәлқниң һаятини қоғдаш мәқсәт қилинғанму яки "үч хил күч" категорийәсигә айрилип, йоқитиш нишани қилинған уйғурларға алақидар бирәр шумлум барму?
уйғур диярида 2013-йиллардин башлапла "үч хил күч" ни йилтизидин йоқитиш намида "зәнҗирсиман башқуруш тори" (网洛化管理) вә "бирлишип башқуруш механизими" (群防群治机制) йолға қоюлғаниди. бу усул хитай даирилири тәрипидин "феңчяв моделиниң шинҗаң нусхиси" да "шинҗаңни йеңичә идарә қилиш түзүми" дәп тәрипләнгән. мәзкүр сиясәт йолға қоюлғандин кейин, хитай мәмурлири уйғур аилилиригә көчүп кирип, уйғурларни 24 саәт назарәт астиға алған вә кейинки кәң көләмлик тутқун қилиш, лагерға қамаш қатарлиқ паҗиәләрни кәлтүрүп чиқарғаниди. һәйран қаларлиқи бу қетимлиқ ковид юқумини йоқитиштиму охшашла "феңчяв митоди" ни қолланған.
ғулҗадики зәнҗирсиман башқуруш тори вә бирлишип башқуруш механизимиға даир учурлардин мәлум болушичә, хитай һөкүмити зәнҗирсиман башқуруш тори шәкилләндүрүштә, аһалилар районидики һәр бир мәһәллә, қоро-җайларға бирдин мәсул хадим орунлаштурған. қулум-қошнилар ара назарәт қилиш, кишиләр бир бирини назарәт қилиш, мәсул хадимлар өзигә тәвә аилиләрниң юқум қамали мәзгилидики күндилик еһтияҗлиридин чиқишқа мәсул болуш, мәсилә көрүлсә юқириға мәлум қилмай, өз җайида бир тәрәп қилишқа буйрулған. мәһәллиләргә яшлар вә партийә әзалиридин пидаийларни қобул қилип, "партийә әзалири алаһидә әтрити" (党员突击队) қатарлиқларни тәшкилләп, назарәт қилиш вә муқимлиқни сақлаш ишлириға мәсул қилған. шундақ қилип. "феңчяв модели" дики юқумниң алдини елиш сиясити юқиридин төвәнгә, һөкүмәттин аилигичә гирәләшкән алақә тори муһитида йочуқ қалдурмай тезгинләш дәриҗисигә йәткән, йәни кәнтләр кәнтләрни, аһалиләр аһалиләрни назарәт қилидиған, қошнилар қошниларни, пуқралар бир-бирини назарәт қилидиған, күндүзи кочилар ақ халат кийгән қоғдиғучилар вә сақчиларға, кечиси чарлиғучи, җесәкчиләргә толған гоя "он йиллиқ малиманчилиқ", "ачарчилиқ" вә "қизил қоғдиғучилар" дәвридикидәк қорқунчлуқ мәнзирә пүткүл уйғур диярини қаплиған.
демәк, уйғур дияридики аталмиш "юқумни нөлгә чүшүрүш" сиясити пәқәт юқумни йоқитишнила мәқсәт қилған болуши натайин. чүнки юқум давамида уйғур дияридин тарқалған учурлардин қариғанда, хитай һөкүмитиниң инсанлар арисидики ишәнч, меһри-муһәббәтни йоқитип, бир-биригә инсан қелипидин чиққан зулумларни қилишиға сәвәб болған "феңчяв модели" уйғурларға кар қилмиған. йәни уйғурларниң бир-биригә болған меһри-муһәббитини суслитип қоялмиған, ишәнчини йоқиталмиған, уйғурлардики уюшуш күчини, уйғурлуқ роһини сундуралмиған. әмма дәл булар хитайни әнсиритидиған уйғур миллитиниң мәвҗутлуқ йилтизи иди. һалбуки, бу йилтиз шунчә қаттиқ сиясий боран-чапқунлардиму йәнила һаятий күчини йоқатмиғаниди. болупму ғулҗадики қаттиқ қамалда уйғурларниң бир-биригә болған миннәтсиз ярдәмлири, бир-бириниң дәрди үчүн йиғлап, азаблириға һәмдәм болушлири хитайни техиму чөчүткән. ғулҗа әслидинла уйғурлуқ кимлики чоңқур йилтиз тартқан земин болуп, бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңиши уйғурларға алақидар доклатини елан қилғандин кейин, хитайниң "ғулҗада юқум йоқалса, пүтүн шинҗаң ғәлибә қилиду" дейиши, бәлки сәвәбсиз болмиса керәк.
хитайниң белгийәдә турушлуқ әлчиханисиниң бу йил 7-сентәбир елан қилған "аталмиш шинҗаң доклатиниң кәйнидики сирлар" намлиқ доклатида, бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңйишиниң уйғурларға алақидар доклатиниң 2019-йилила тәйярлинишқа башлиғанлиқи вә бу доклатта оттуриға қоюлған испатларниң һәммисиниң ойдурма вә чәт әлдики "үч хил күчләр" һәмдә ғәрб дунясиниң оюни икәнлики тилға елинған. демәк, хитай һөкүмити мәзкүр доклатниң қачан вә немә сәвәбтин тәйярланғанлиқидин толуқ хәвәрдар. бу сәвәбтин доклатниң елан қилинишиға пүтүн күчи билән қарши туруш билән биргә, юқумниң алдини елиш баһанисидә уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқни "феңчяв моделидики юқумниң алдини елиш" механизимида давам қилған.
демәк, дең шявпиң дәвридила "үч хил күч" төһмити артилип, җяң земин дәвридә "үч хил күч" нами пәқәт уйғурларнила көрситидиған җинайи намға айланғинидәк, ши җинпиң дәвридики "феңчяв модели" бойичә "үч хил күч" ни йоқитиш һәрикитиму хитайниң уйғурларни қанунлуқ бастурушиниң омумий еқимиға айланған. бу вәҗидин, уйғур диярида, болупму ғулҗада юқумниң алдини елишта "феңчяв модели" ниң қоллиниши, тәбиийла уйғур ирқий қирғинчилиқи вә б д т кишилик һоқуқ оргининиң уйғурларға алақидар доклати билән биваситә бағланған.
хуласә қилғанда, хитай һөкүмитиниң ғулҗадики "юқумни нөлгә чүшүрүш" сияситиниң түп мәқсити уйғур елини хәлқ һәрикити арқилиқ хитай назарити астиға омумйүзлүк елиш, уйғурларни һечқандақ қаршилиқ көрситәлмәйдиған, һәтта б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң доклати сәвәблик хитайниң хәлқарада җинайи мәсулийити сүрүштә қилинидиған әһвал йүз бәргәндиму, уйғур диярида алибурун шәкилләндүргән бу хил назарәт системиси арқилиқ өз җинайәтлирини йошуруп қелиш вә җавабкарлиқтин қечишни мәқсәт қилған.
***бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.