“Féngchyaw modéli” we xitayning Uyghur rayonidiki yuqumni tizginlesh siyasitining ich yüzi

Uyghur diyaridiki yuqumni bahane qilip qamal qilishqa chiqqan xitay saqchiliri. 2022-Yili séntebir.

B d t jenwe doklati élan qilinip uzun ötmeyla, Uyghur diyarida yuqum qamalliri seweblik Uyghurlarning keng kölemlik acharchiliqqa duch kéliwatqanliqi otturigha chiqti. Bolupmu chidash mumkin bolmighan éghir acharchiliq we türlük qiyinchiliqlar tüpeyli Uyghurlar hökümetning ijtima'iy alaqe wastilirigha qoyghan qattiq cheklimilirige qarimay, imkaniyitining bariche awazini chiqirishqa bashlidi.

Eslide bu yil awghustning bashlirida xitay hökümiti Uyghur diyaridiki yuqum ehwali bayqalghan jaylarni waqitliq qamal qilidighanliqini jakarlighan bolsimu, emma waqitliq qamal bir aydin artuq dawam qilghan. Acharchiliq Uyghurlarning turmushigha éghir qolaysizliqlarni élip kélish bilen birge bir qisim ölüm-yétim hadisilirigimu seweb bolghan. Tik-tok, ündidar we wiybo qatarliq xitay teshwiqat wastiliridin tarqalghan uchurlargha qarighanda, bolupmu yuqum ehwali éghir bolghan ghulja shehiride acharchiliq mesilisi téximu éghir bolghan. Hetta bir qisim Uyghurlarning éghir qamal tüzümi astidiki acharchiliq, késellik we ölüm-yitimlarning köpiyishtek éghir hadisilerge chidimay, kochilargha chiqishqa mejbur bolghan we bu seweblik xitay da'iriliri teripidin yuqum tüzümige xilapliq qilghan dep qarilip tutqun qilin'ghan.

Bayin’gholin J X torbéti

Qaraydighan bolsaq, 8-ayning 12-küni Uyghur aptonom rayonida “Yoqiri yuqum rayoni” qilip békitilgen 150rayonning sani 9-séntebirge kelgende, aran 147 ge chüshürülgenliki, ghulja, ürümchi, korla qatarliq jaylardin bashqa yerlerde “Yuqumni nölge chüshürüsh” ning emelge ashurulghanliqi xewer qilin'ghan. 9-Séntebir ili oblastliq xelq hökümiti teshwiqat ishxanisi achqan yuqum heqqidiki axbarat élan qilish yighinida ghuljadiki töwen yuqum halitidiki 74 kentte qamal siyasetliri bikar qilin'ghanliqini élan qilish bilen birge, ottura we yuqiri yuqum halitidiki rayonlarda yolgha qoyulidighan tedbirlernimu élan qilghan. Mesilen, xitay hökümitining “Yuqumning aldini élish usuli (toqquzinchi )” boyiche, türge ayrip, yuqum nisbitining yuqiri, ottura we töwen derijisi boyiche yuqum tedbirliri bikar qilish xizmetlirini élip baridighanliqini, emma yuqiri yuqum rayonidikilerge “Öydin sirtqa chiqmasliq, mulazimetni öyige yetküzüp bérish”, ottura yuqum rayonlirida “Rayondin atlimasliq, karta bilen sirtqa chiqish”, töwen yuqum rayonida bolsa “Toplishishtin saqlinish, özige özi mes'ul bolush” tedbirlirini yürgüzidighanliqini bildürgen. Da'iriler yene 10 kün'giche yuqum ehwali körülmigen töwen yuqum rayonlirida qamalni bikar qilishqa bolidighanliqi élan qilish bilen birge, ottura we yuqiri yuqum rayonliri dep atalghan Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlardiki qamalni bikar qilishqa yaki qamal derijisini yéniklitish tedbirlirige alaqidar héchqandaq uchur bermigen.

Derweqe, xitay da'iriliri Uyghur diyari, jümlidin ghuljadiki yuqum qamallirining qachan axirlishidighanliqi heqqide héchqandaq ipade bildürgini yoq. Démek, pütün dunya xelqi “Yuqumgha qarshi küresh qilish” tin waz kéchip, “Yuqum bilen birge yashash” ni tallighan, kishiler normal hayatini bashlap ketken, hetta xitay ölkiliridimu yuqum qamalliri bir qeder boshighan bir mezgilde, Uyghur diyarida yuqum qamalliri yenila eng ashqun shekilde dawam qilidighanliqi sheksiz!

Undaqta, Uyghur élidiki bu qeder éghir aqiwetlerge seweb bolghan “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitining meqsiti zadi néme? kishilerning hayatini qoghdashmu yaki jem'iyetni kontrol qilishmu?

Bu yil 12-awghustta ghulja shehiri yuqum seweblik qamal qilin'ghandin kéyin, 22-awghustta ili oblastliq partikomning sékritari pu shöméy yuqumning aldini élish heqqide tor yighini achqan. U yighinda Uyghur aptonom rayonluq hökümetning yuqumni qattiq kontrol qilish heqqidiki yolyoruqigha asasen yuqumning aldini élishta yuqumning aldini élish xizmetlirige rehberlik qilish bölümining “Ghulja ghelibe qilsa, ili oblasti ghelibe qilghan bolidu, ili oblasti ghelibe qilsa, pütün shinjang ghelibe qilghan bolidu” dégen sözining menisini chüshinip, ehmiyitini chongqur tonup yétishni, xeterlik kishilerni birni qoymay tartip chiqirish we tazilash kéreklikini alahide tekitligen. “Tengritagh torin” ing bu yil 20-awghusttiki bir xewiridimu, ili oblastining yuqum bashlan'ghandin buyan asasiy qatlamda yuqumning aldini élishta bingtu'en bilen hemkarliship, yuqumni herbir shexslergiche qattiq kontrol qilghanliqi xewer qilin'ghanidi.

Derweqe, ghuljada yuqumni yoqitish ghelibisi, pütün Uyghur diyarining ghelibisi bolidighanliqidek büyük chaqiriqlarning keynide heqiqeten yuqumni tizginlep, xelqning hayatini qoghdash meqset qilin'ghanmu yaki “Üch xil küch” katégoriyesige ayrilip, yoqitish nishani qilin'ghan Uyghurlargha alaqidar birer shumlum barmu?

Uyghur diyarida 2013-yillardin bashlapla “Üch xil küch” ni yiltizidin yoqitish namida “Zenjirsiman bashqurush tori” (网洛化管理) we “Birliship bashqurush méxanizimi” (群防群治机制) yolgha qoyulghanidi. Bu usul xitay da'iriliri teripidin “Féngchyaw modélining shinjang nusxisi” da “Shinjangni yéngiche idare qilish tüzümi” dep teriplen'gen. Mezkür siyaset yolgha qoyulghandin kéyin, xitay memurliri Uyghur a'ililirige köchüp kirip, Uyghurlarni 24 sa'et nazaret astigha alghan we kéyinki keng kölemlik tutqun qilish, lagérgha qamash qatarliq paji'elerni keltürüp chiqarghanidi. Heyran qalarliqi bu qétimliq kowid yuqumini yoqitishtimu oxshashla “Féngchyaw mitodi” ni qollan'ghan.

Ghuljadiki zenjirsiman bashqurush tori we birliship bashqurush méxanizimigha da'ir uchurlardin melum bolushiche, xitay hökümiti zenjirsiman bashqurush tori shekillendürüshte, ahalilar rayonidiki her bir mehelle, qoro-jaylargha birdin mes'ul xadim orunlashturghan. Qulum-qoshnilar ara nazaret qilish, kishiler bir birini nazaret qilish, mes'ul xadimlar özige tewe a'ililerning yuqum qamali mezgilidiki kündilik éhtiyajliridin chiqishqa mes'ul bolush, mesile körülse yuqirigha melum qilmay, öz jayida bir terep qilishqa buyrulghan. Mehellilerge yashlar we partiye ezaliridin pida'iylarni qobul qilip, “Partiye ezaliri alahide etriti” (党员突击队) qatarliqlarni teshkillep, nazaret qilish we muqimliqni saqlash ishlirigha mes'ul qilghan. Shundaq qilip. “Féngchyaw modéli” diki yuqumning aldini élish siyasiti yuqiridin töwen'ge, hökümettin a'iligiche gireleshken alaqe tori muhitida yochuq qaldurmay tézginlesh derijisige yetken, yeni kentler kentlerni, ahaliler ahalilerni nazaret qilidighan, qoshnilar qoshnilarni, puqralar bir-birini nazaret qilidighan, kündüzi kochilar aq xalat kiygen qoghdighuchilar we saqchilargha, kéchisi charlighuchi, jésekchilerge tolghan goya “On yilliq malimanchiliq”, “Acharchiliq” we “Qizil qoghdighuchilar” dewridikidek qorqunchluq menzire pütkül Uyghur diyarini qaplighan.

Démek, Uyghur diyaridiki atalmish “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti peqet yuqumni yoqitishnila meqset qilghan bolushi natayin. Chünki yuqum dawamida Uyghur diyaridin tarqalghan uchurlardin qarighanda, xitay hökümitining insanlar arisidiki ishench, méhri-muhebbetni yoqitip, bir-birige insan qélipidin chiqqan zulumlarni qilishigha seweb bolghan “Féngchyaw modéli” Uyghurlargha kar qilmighan. Yeni Uyghurlarning bir-birige bolghan méhri-muhebbitini suslitip qoyalmighan, ishenchini yoqitalmighan, Uyghurlardiki uyushush küchini, Uyghurluq rohini sunduralmighan. Emma del bular xitayni ensiritidighan Uyghur millitining mewjutluq yiltizi idi. Halbuki, bu yiltiz shunche qattiq siyasiy boran-chapqunlardimu yenila hayatiy küchini yoqatmighanidi. Bolupmu ghuljadiki qattiq qamalda Uyghurlarning bir-birige bolghan minnetsiz yardemliri, bir-birining derdi üchün yighlap, azablirigha hemdem bolushliri xitayni téximu chöchütken. Ghulja eslidinla Uyghurluq kimliki chongqur yiltiz tartqan zémin bolup, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishi Uyghurlargha alaqidar doklatini élan qilghandin kéyin, xitayning “Ghuljada yuqum yoqalsa, pütün shinjang ghelibe qilidu” déyishi, belki sewebsiz bolmisa kérek.

Xitayning bélgiyede turushluq elchixanisining bu yil 7-séntebir élan qilghan “Atalmish shinjang doklatining keynidiki sirlar” namliq doklatida, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngyishining Uyghurlargha alaqidar doklatining 2019-yilila teyyarlinishqa bashlighanliqi we bu doklatta otturigha qoyulghan ispatlarning hemmisining oydurma we chet eldiki “Üch xil küchler” hemde gherb dunyasining oyuni ikenliki tilgha élin'ghan. Démek, xitay hökümiti mezkür doklatning qachan we néme sewebtin teyyarlan'ghanliqidin toluq xewerdar. Bu sewebtin doklatning élan qilinishigha pütün küchi bilen qarshi turush bilen birge, yuqumning aldini élish bahaniside Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqni “Féngchyaw modélidiki yuqumning aldini élish” méxanizimida dawam qilghan.

Démek, déng shyawping dewridila “Üch xil küch” töhmiti artilip, jyang zémin dewride “Üch xil küch” nami peqet Uyghurlarnila körsitidighan jinayi namgha aylan'ghinidek, shi jinping dewridiki “Féngchyaw modéli” boyiche “Üch xil küch” ni yoqitish herikitimu xitayning Uyghurlarni qanunluq basturushining omumiy éqimigha aylan'ghan. Bu wejidin, Uyghur diyarida, bolupmu ghuljada yuqumning aldini élishta “Féngchyaw modéli” ning qollinishi, tebi'iyla Uyghur irqiy qirghinchiliqi we b d t kishilik hoquq orginining Uyghurlargha alaqidar doklati bilen biwasite baghlan'ghan.

Xulase qilghanda, xitay hökümitining ghuljadiki “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitining tüp meqsiti Uyghur élini xelq herikiti arqiliq xitay nazariti astigha omumyüzlük élish, Uyghurlarni héchqandaq qarshiliq körsitelmeydighan, hetta b d t kishilik hoquq kéngishining doklati seweblik xitayning xelq'arada jinayi mes'uliyiti sürüshte qilinidighan ehwal yüz bergendimu, Uyghur diyarida aliburun shekillendürgen bu xil nazaret sistémisi arqiliq öz jinayetlirini yoshurup qélish we jawabkarliqtin qéchishni meqset qilghan.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.